97. «Знак бяды»

97. «Знак бяды»

Дапісваў аповесьць у Менску, на Танкавай, — усю восень і пачатак зімы. Не сказаць, каб яна давалася мне цяжка — матэрыял быў знаёмы, нейкаю часткай перажыты самім. Асабліва той, што мела адносіны да 30-х гадоў. Уражлівая дзіцячая памяць захавала шмат якія адзнакі побыту і драмаў таго незвычайнага часу. Што ж да вайны, дык тут таксама мог што-нішто сабе ўявіць, хоць сам на акупаванай тэрыторыі ня жыў. Трэба сказаць — дзякаваць Бory, што таго не давялося, пазьбег ня толькі небясьпекі, але і пэўнага знаку ў біяграфіі. Людзям з тым знакам доўга не давалі аб ім забыцца.

Пісаў пасьлядоўна, апроч хіба ўстаўнога сюжэтнага кавалку, які стаўся нібы ядром у арэху — той уставіў пасьля. Toe ядро было важнае для тэмы, бо якраз і несла ў сабе галоўны ідэйны знак — знак нацыянальнай бяды. Так бы мовіць — мала было калектывізацыі, дык яшчэ і акупацыя. I ўсё тое наканавана было перажыць рэліктавым хутаранцам — Сьцепанідзе зь Петраком. Iнстынктыўна Сьцепаніда адчувала кірунак, зь якога ўвесь час імкнецца на іх бяда, — то быў мост. Дужа яна хацела яго панішчыць, каб канчаткова адасобіцца, ад’яднацца — тое для беларускіх хутаранцаў было важней за ўсё.

Ды менавіта таго ніколі і нідзе не ўдавалася, не зважаючы на ўвесь драматызм спробаў. Сьцепанідзіна бомба была наканавана для іншага.

Акуратна перадрукаваны экзэмпляр аповесьці панёс у «Полымя», чарговым рэдактарам якога стаў тады Кастусь Кірэенка, чалавек з абмежаванымі здольнасьцямі, але з пэўнымі амбіцыямі. У мяне зь ім не было ніякіх стасункаў, і мець іх ня надта хацелася. Як, зрэшты, і з усёй рэдакцыяй гэтага часопісу. Панёс рукапіс зранку, калі там нікога, апроч хіба карэктараў, яшчэ не было, аддаў для перадачы галоўнаму. Праз трохі часу патэлефанаваў Кірэенка, паведаміў, што рукапіс атрымаў, будзе чытаць Пташнікаў. Пташнікаў пры выпадковай сустрэчы пахваліў рукапіс — чысты, без памарак, ня тое, што іншыя. На тым усё і скончылася. Я быў удзячны абодвум, бо тое было выдатным варыянтам стасункаў паміж двума антыподамі — аўтарам і выдаўцом. Лепшага і чакаць было нельга. Неўзабаве «Знак» быў надрукаваны.

Усе ранейшыя аповесьці (да «Знаку бяды» ўключна) зазнавалі немалыя праблемы з друкаваньнем.

Пра палітычную стэрыльнасьць твораў дбаў ня толькі рэдактарат, ня толькі цэнзура, але і КДБ. Нават у часы Гарбачова таксама. Былы на той час прэс-аташэ генсека Андрэй Грачоў у сваёй кнізе «М. С. Гарбачоў» піша: «Адказваючы на паседжаньні Палітбюро В. Чэбрыкаву (тагачасны кіраўнік КДБ СССР. — В. Б.), які пярэчыў супраць публікацыі аповесьці Васіля Быкава „Знак бяды“, пільна ўгледзеўшы ў ёй „падкоп пад калектывізацыю“, Гарбачоў шумеў: „Так, перакосы будуць. Усё сплыве ў патоку, які ўтворыцца. Будуць і пена, і сьмецьце, але ўсё тое знак вясны, абнаўленьня, спадарожнікі дэмакратызацыі. А яе махавік трэба раскручваць, ня трэба баяцца…“».

Такім чынам, мая аповесьць для кіраўніка КДБ была «знакам бяды», а для Гарбачова — усё ж «знакам вясны». Здаецца, аднак, памыліліся абодва.

У часопіс «Дружба народов», куды я аддаў уласнаручна зроблены пераклад, тэрмінова паклікалі аўтара. Рэдактар Сяргей Барузьдзін выказаў агульныя прэтэнзіі, але дэталізаваць іх ня стаў — дужа сьпяшаўся на нейкую нараду (вядома ж, у ЦК). Сказаў, што астатняе давядзе намесьнік Леанід Тэракапян. Тэракапян даводзіў ня надта катэгарычна, затое падрабязна і доказна. (Ну, канешне, былі перагібы, парушэньні, але калектывізацыя была патрэбная, бо раздробленая прыватнаўласьніцкая сельская гаспадарка ня здольна была… і г. д.) Што-нішто давялося закрэсьліць, апусьціць ці замяніць на банальнасьці. Але я ўжо ведаў, што калі на першым этапе рэдагаваньня ў чым-небудзь саступіш (во тут усяго тры-чатыры месцы), дык у наступным тых месцаў будзе ўжо пяць-восем, а затым і дзесяць — пятнаццаць. Калі ў Галоўліце. Увогуле так яно ў мяне і атрымалася. Каб канчаткова ўсё падчысьціць, з рэдакцыі ў Менск быў камандзіраваны вопытны літаратурны праўшчык, зь якім мы чысьцілі аповесьць у чатыры рукі. Мелася на ўвазе праўка стылю, хаця да стылю справы было меней за ўсё — чапляла палітыка. Прытым палітыка мінулага дня, нават мінулых дзесяцігодзьдзяў, якая ўпарта не хацела сыходзіць з жыцьця. А што, калі твор назваць раманам? — прыйшла мне ў галаву недарэчная думка, на якую мой праўшчык адказаў проста: «Тады зь ім прыйдзецца вазіцца ўдвая болей, бо іншы жанр». Такое было афіцыйна-навуковае вызначэньне жанру, і я падумаў: хай ён ужо застаецца ў жанры аповесьці.

А ў выдавецтве «Молодая гвардия», дзе яго меліся выдаць асобнаю кніжкай, атрымалася і яшчэ горш. Ужо добра вычышчаную за папярэднія публікацыі аповесьць раптам завярнуў Галоўліт. Мяркуючы па ўсім, сакрэт таго палягаў у тым, што Галоўлітам стаў курыраваць мой стары «сябра» Уладзімір Сеўрук, які з кожным годам усё набываў вагу ў апараце ЦК. Відаць, зь ягонай падачы аповесьць трапіла на стол да «второго лица в государстве», якім тады стаў сакратар ЦК Лігачоў. Як вядома, новая мятла заўжды мяце чыста, у дадзеным выпадку разам зь сельскай гаспадаркай падмятала і літаратуру. У выдавецтве ўсчаўся скандал, загадчыцу аддзелу Зою Яхантаву накіравалі ў Менск — уламваць аўтара. Добрая гэта жанчына прыехала на Танкавую і распавяла пра сваю праблему. Увогуле трэба было няшмат: «Снять вот здесь, здесь и здесь. А также, если можно, отсюда и досюда» і г. д. Я шчыра хацеў дапамагчы ўвогуле слаўнай жанчыне (якой да таго ж хутка на пэнсію), бо ведама ж, што кожны рэдактар — той жа сапёр. Аднойчы памыліўся, і ўсё прапала. Я крэсьліў, выкідваў, але лёгіка твору пратэставала, даводзілася аднаўляць, мы спрачаліся. У рэшце рэшт вытруцілі надта канфліктную сцэну раскулачваньня, яшчэ нешта. Цэнзары, канешне, выдатна адчувалі, дзе быў «знак бяды», і дужа імкнуліся, каб таго ня сьцяміў чытач. Каб усё схаваць у строга засакрэчаных фондах, выкрасьліўшы з літаратуры. Але не ў іх моцы было выкрэсьліць тое з жыцьця, бо, як казалі антычныя грэкі, — нават багі ня могуць перайначыць былое. Былое вышэй за жывое, яно ўжо непадуладнае нікому.

Бальшавікі, аднак, дужа імкнуліся падначаліць сабе мінулае.