42. Каралішчавічы

Што ўжо казаць пра мову мастацкай літаратуры, над партыйнай чысьцінёй каторай шчыравалі партыйныя рэдактары ўсіх літаратурных выданьняў. Тым болей іхнія памагатыя зь ліку маладых выхаванцаў Белдзяржунівэрсытэту. Першы мой пісьменьніцкі канфлікт быў менавіта ў галіне мовы, якая, вядома ж, не адпавядала выдавецкарэдактарскім канонам. Мае апавяданьні вярталі, перакрэсьленыя шматлікімі заўвагамі-прыдзіркамі. Toe, вядома, было непрыемна, але і давала адчуць неабходны ўзровень тагачаснай літаратуры, нейкім чынам адаптавацца да яго.

Напрыканцы года я атрымаў ад Саюзу пісьменьнікаў запросіны на ўдзел у штогадовым сэмінары маладых, што адбываўся ў Каралішчавічах пад Менскам. Мілы той маёнтачак апальнага партыйнага функцыянэра шмат год служыў і спрыяў беларускаму пісьменству, празь яго прайшлі ці ня ўсе тагачасныя маладыя. Старыя там шэраг гадоў мелі магчымасьць перавесьці дых ад партыйнай задухі на месцах свае працы, ідэалягічных пасадах. Там сярод елак і хвой усе бы рабіліся роўныя, заглыбляліся ва ўласны мастакоўскі сьвет і тварылі, тварылі… Як і што — гэта ўжо іншая справа, мабыць, кожны сваё. Meлеж тварыў ня тое, што тварыў Пасьлядовіч, Броўка інакш, чым Куляшоў. Дапушчаныя туды на тыдзень, мы назіралі і слухалі. Прафэсар Гутараў палымяна ўводзіў нас у прагрэсіўны, на ягоную думку, сьвет сацрэалізму, марксісцка-ленінскую эстэтыку, Шамякін з уласным вопытам партыйнага раманіста націскаў на адлюстраваньне авангарднае ролі партыі ў барацьбе з нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Уладзімер Карпаў завастраў нашу ўвагу на прошуках заходніх агентаў, былых калябарантаў, якіх трэба было выкрываць. Брыль тае ўвагі не завастраў, болей гаварыў пра лірызм у літаратуры, прыкладам маючы ўласнае апавяданьне «Галя». Брыль тады падабаўся маладым, у той час як Мележ быў мала знаёмы і ніхто не чакаў ад яго неспадзяваных «Людзей на балоце». Мы, паўтара дзясятка ўдзельнікаў, што прыехалі з правінцыі, чыталі і абмяркоўвалі прывезенае з сабой, хаця ўсё тое было так сабе і не запомнілася. Апроч хіба «Зоні» маладога Вячаслава Адамчыка. Адамчык быў прызнаны несумненным талентам, казалі: малады, а глядзі, як апісвае старых. Тое было праўдай. Мае вайсковыя апавяданьні надта ня ганілі, але і не хвалілі. Мабыць, мелі на тое рацыю.

Тады, як, зрэшты, і заўжды, літаратуру арыентавалі на сучаснасьць, датэрміновае выкананьне чарговай пяцігодкі. I яшчэ — на ўслаўленьне перадавікоў, стаханаўцаў, ударнікаў камуністычнай працы. Вайна зь яе «бясконцым гераізмам» усё болей зьнікала ў мінулым. Зрэшты, па тым асабліва не бедавалі…

Недзе на гэтым часе ў часопісе «Маладосьць» зьявілася новая аповесьць яе галоўнага рэдактара Аляксея Кулакоўскага пад назовам «Дабрасельцы». Твор гэты быў вельмі рэалістычны ў сваім паказе існаваньня беларускай вёскі пасьля вайны. Ва ўсякім разе паводле сваёй праўдзівасьці нічога падобнага ў беларускай літаратуры не было. Але менавіта тым аповесьць, мабыць, і напалохала партыйнае кіраўніцтва, якое не замарудзіла паказаць сваю ўладу. У партыйных газэтах зьявіліся разгромныя артыкулы на аповесьць, рэдактар быў зьняты з ягонай пасады. Аднойчы, будучы ў Менску, мы з Карпюком надумалі зайсьці ў «Маладосьць», каб выказаць аўтару сваё захапленьне ягоным творам і паспачуваць. Кулакоўскі сядзеў адзін у сваім кабінэце (час быў на сконе дня), і мы сказалі яму, што думалі. І раптам Кулакоўскі выказаў нам сваю нязгоду, заявіў, што ідэя аповесьці памылковая і ён дужа шкадуе, што яе напісаў. Ён шчыры камуніст і прагне ва ўсім памагаць партыі.

Тады мы з Карпюком выйшлі з «Маладосьці», бы зьеўшы мыла, і Карпюк доўга пляваўся ад таго спатканьня.

«Ну, ведама ж!.. На вайне быў камандзірам штрафной роты…» Я ўжо ведаў, што Карпюк шмат каго мераў меркамі вайны, і ў дадзеным выпадку, мабыць, меў рацыю… А можа, Кулакоўскі так гаварыў толькі нам, бо якую ён меў падставу шчыра прымаць нашае спачуваньне? Зьняты з пасады галоўнага рэдактара часопісу, ён год ці ня болей пісаў партызанскія ўспаміны старшыні Вярхоўнага савету, што, мабыць, яго ўратавала. Замаліў творчы грэх.

Пасьля сэмінару з усяго, што ў мяне сабралася, склаў першы зборнік, адаслаў у выдавецтва. Празь нейкі даволі працяглы час яго далі на падрыхтоўку да друку выдавецкаму рэдактару, якім аказаўся Уладзімер Дамашэвіч. Таму давялося ня толькі рэдагаваць тэкст, але і адстойваць мае літаратурныя ідэі, якія былі не ва ўсім традыцыйныя і не задавальнялі выдавецкае начальства. Асабліва тое адносілася да аповесьці «Жураўліны крык». Але Валодзя меў характар, а галоўнае — уласны пагляд на літаратуру, адрозны ад казённага пагляду шматлікага начальства.

Нарэшце займеў больш-менш нармальную кватэру, праўда, з падсяленкай, адзінокай бухгалтаркай Еўдакіяй Васільеўнай, разам зь якой пражыў гадоў дзесяць. Тады ўжо меў двух сыноў — другі, Вася, нарадзіўся якраз на мой дзень народзінаў, таму яго так і назвалі — Васіль Васільевіч. За домам быў неблагі дворык з дрэвамі, на заходні манэр мошчаны пліткамі. Калісь тут было манастырскае падвор’е, агульнае з суседнім рэдакцыйным будынкам. I рэдакцыйны будынак мне падабаўся. Меў ён два паверхі, на першым разьмяшчалася друкарня зь яе лінатыпамі, вярстальным цэхам, цынкаграфіяй, тэлетайпнай. Другі абапал калідору займалі габінэты аддзелаў. Столь ва ўсіх была высокая, вокны таксама. Паркетная падлога. Адна нязручнасьць — кафельныя грубкі, якія ня надта грэлі зімой.

Як я пачаў друкавацца, мой сусед па сакратарыяце Валодзя Фрыдрыхсон часьцяком распачынаў гаворку пра літаратуру. Ён няблага ведаў расейскую клясыку ды і заходнюю, асабліва нямецкую літаратуру, успамінаў розныя літаратурныя калізіі 20-х гадоў. Мае вайсковыя апавяданьні ўспрымаў з добраю доляй сяброўскай іроніі, асабліва што да гераізму. I я, можа, упершыню адчуў іншы бок таго, на які разьлічваў ва ўспрыняцьці маіх твораў чытачом. Зрэшты, гэты ўвогуле разумны чалавек ці ня ўсю мінуўшчыну (ды і сучаснасьць таксама) успрымаў зь ледзьве прыхаваным скепсісам інтэлігента, сэнс якога я зразумеў шмат гадоў пасьля. Але ў найбольшай меры таго скепсісу ды іроніі даставалася ягонаму калегу, чые здымкі ён штодня рэтушаваў, — фатографу Віктару Косьціну. Гэты ветэран мінулай вайны, былы танкіст, шмат перажыў на вайне і зусім ня быў настроены на чыю-небудзь іронію ў адносінах да сябе. Не зважаючы на тое, Фрыдрыхсон доўга зьдзекаваўся зь ліста, які атрымаў Косьцін з Масквы ў адказ на просьбу пра мэдаль «За ўзяцьце Бэрліну». Ліст быў такі: «Грамадзяніну Косьціну В. П. На ваш зварот адносна ўзнагароджаньня вас мэдалём „За ўзяцьце Бэрліну“ паведамляем, што N-скі Жытомірска-Фастаўска-Бэрлінскі ордэнаў Леніна, Чырвонага сьцягу, Кутузава і Суворава танкавы корпус удзелу ва ўзяцьці Бэрліну не прымаў, і вы права на ўзнагароджаньне вас указаным мэдалём ня маеце. Начальнік аддзелу ўзнагародаў палкоўнік такі». Во, корпус-самазванец, іранізаваў Фрыдрыхсон. Косьцін абураўся.

Тою парой пазнаёміўся з гродзенскім празаікам Аляксеем Карпюком. Неяк сутыкнуліся на стромкай рэдакцыйнай лесьвіцы, і Карпюк кінуў мне ў яго звычайнай таропкай манэры: «Здароў! Кажуць, аповесьць пішаш?» — «Пішу, ага». — «Правільна, пішы». Сказаў і пабег уніз на падворак. Ён тады ўжо быў аўтарам кніжкі «У адным інстытуце», перажыў не адну жыцьцёвую драму і, здаецца, на той час ня меў працы. Пасьля жыцьцё на шмат год зьвяло нас з гэтым незвычайным чалавекам і пісьменьнікам, шмат гора і клопату было перажыта разам.

Гэтым часам ці трохі раней адбыліся два вядомыя партыйныя зьезды, якія добра ўскалыхнулі ўнутранае жыцьцё краіны. У літаратуры гэта найперш адчулася ў нечаканым узьлёце сатыры, якой за гады савецкай улады (асабліва пасьля вядомай расправы над М. Зошчанкам), здавалася, назаўжды выдралі зубы. У газэтах і часопісах сталі паяўляцца хлёсткія фэльетоны і мініятуры, зьявіліся новыя імёны сатырыкаў. З апошніх мне вельмі падабаўся рана памерлы А. Зьвераў(надпісы на шпіталі: «Савецкія хворыя — самыя здаровыя ў сьвеце», «Памятай: перажоўваючы страву, ты памагаеш дзяржаве» ды інш.). Беларускі «Вожык» неўпрыцям пачаў набываць характар, хаця ягоны крытычны пафас і не ўзьнімаўся вышэй пасады ўпраўдома. Гэты часопіс надрукаваў штось з маіх фэльетонаў, і галоўны рэдактар Павел Кавалёў запрасіў у Менск для знаёмства. (Тады асабістае знаёмства з аўтарам было абавязковым, перад тым вывучалася яго мінулае, сацыяльнае становішча, партыйнасьць.) Прыехаўшы аднойчы па ганарар, пазнаёміўся з Паўлам Нічыпаравічам, а каб замацаваць знаёмства, пайшлі ў рэстаран. Нашай кампаніяй не пагрэбавалі і іншыя працаўнікі «Вожыка», і ня толькі сатырыкі. Вынікам таго супрацоўніцтва празь нейкі час стала кніжачка сатырычных апавяданьняў пад характэрным назовам «Ход канём».