84. МХАТ

84. МХАТ

Яшчэ калі я жыў у Горадні, неяк прыехаў туды Андрэй Макаёнак, які быў дэпутатам Вярхоўнага Савету па Гарадзенскай акрузе, меў з намі спатканьне. Мы з Карпюком і Данутай вадзілі яго ў рэстаран, заходзілі да яго ў гатэль. Тады ён у мяне запытаў: «Слухай, чаму ты не напішаш п’есу? У цябе такі драматычны матар’ял, — што ні аповесьць, то амаль гатовая п’еса. Напішы. Калі што, і я памагу, пачытаю…». Пасьля мяне пра тое ж прасілі з тэатру, рэжысэр Раеўскі, і я неяк міжволі пачаў прымервацца да п’есы. Вядома ж, драмы на тэму мінулай вайны. Але я ўсё ж не драматург і нават не аматар тэатру, тое, мабыць, паўплывала на працу і на яе вынік. Як празь нейкі час мяне ўгаварылі прачытаць мой твор перад калектывам Купалаўскага тэатру, стала зразумела, што шэдэўру не атрымалася. Але тут усё праз таго ж Макаёнка прыйшла прапанова з маскоўскага МХАТу, там захацелі пазнаёміцца зь п’есай. Пасьля знаёмства загадчык літаратурнай часткі паведаміў, што п’есу варта трошачкі дацягнуць і можна будзе паставіць у іхнім тэатры. Я ўзяўся дацягваць.

Тое дацягваньне доўжылася ці ня ўсё лета, я перапсаваў кіляграмы паперы, якую тады трэба было «даставаць», але мхатаўцы заахвочвалі — яшчэ трошкі… Знайшлі ўжо і рэжысэра — маладога і таленавітага Валодзю Салюка зь ягонай таксама маладой і таленавітай жонкай-актрысай. Тыя прыяжджалі ў Горадню, каб папрацаваць з аўтарам і дацягнуць п’есу, каторая атрымала назву «Апошні шанец». Нарэшце ўсё быццам было зроблена, мяне запрасілі ў тэатр, дзе адбылося абмеркаваньне.

Абмеркаваньне, афармленьне, дэкарацыі мне ўвогуле не спадабаліся; мала радасьці выклікалі, мяркуючы па ўсім, яны і ў галоўнага рэжысэра Алега Яфрэмава. Калі я ўбачыў, што ў афармленьні «абыгрываецца» вобраз падпольшчыкаў у выглядзе людзей, што вылазяць «з-пад полу», то-бок — падлогі, зразумеў, што праз той фармалізм рэалістычнага спэктаклю не атрымаецца. Так яно і выйшла. На абмеркаваньні ж, у якім удзельнічалі спрэе заслужаныя і масьцітыя маэстры, выказваліся па дробязях, а сакратарка партбюро, знакамітая Ангеліна Сьцяпанава, вядома ж, шчыравала пра палітычнае гучаньне п’есы, каб ня дай Бог, не адбылося куды перакосу ад ідэяў партыйнасьці і народнасьці. Прэм’ера мне кепска запомнілася, хіба што банкетам, дзе запрошаны мной Віктар Астаф’еў стрымана сказаў: «Столькі людзкога гора, а назва блатняцкая. Не стасуецца!». Мабыць, мог бы сказаць і болей, але з увагі да аўтара змоўчаў. З Аляксандрам Вампілавым мы разам ішлі ўвечары ў гасьцініцу і размаўлялі. Гэты сібірскі драматург тады толькі ўзыходзіў на маскоўскую ецэну, напісаў сваё «Вуцінае паляваньне», якое зрабіла яго славутым, на жаль, пасьля ягонай трагічнай пагібелі ў Байкале. А тады ён быў поўны тэатральных клопатаў і праэктаў. Ён між іншым сказаў, што рэжысэрам падабаюцца «цёмныя» п’есы, якія б дазвалялі сябе трактаваць як заўгодна і як заўгодна ставіць. Калі ў п’есе ўсё ясна і рэальна, тое для іх нецікава, бо суадносіцца з крытэрыямі рэальнага жыцьця. А яны ня хочуць крытэрыяў. Гэта былі залатыя словы. Мы гутарылі таксама пра сучасных актораў, і, памятаю, я скардзіўся яму, што сучасныя, нават самыя таленавітыя акторы ня ў стане адчуць псыхалёгію ваеннага часу і ня могуць пазьбегнуць фальшу. Ён з гаркатой зазначыў, што яны не адчуваюць і часу, у якім жывуць. Асабліва сталічныя акторы. Таму ім лепей гуляць у клясыку.

Пасьля прэм’еры мяне стрымана віншавалі, віншавалі рэжысэра-пастаноўшчыка і галоўнага, але я думаў, што болей у тэатр не пайду. Не падабалася мне гэтае мастацтва наогул зь яго празьмернаю ўмоўнасьцю (ці наадварот — натуральнасьцю), ненатуральнымі галасамі актрыс, пастановачнымі вывертамі. Я думаў, што калі вартая п’еса, дык лепш я яе прачытаю на адзіноце і ўяўлю. А тэатр у ягоных вобразах і дзеях — хіба для тых, хто пазбаўлены ўяўленьня. Я прыпамінаў некалі чытанае ў Буніна пра тэатр зь яго ненатуральнасьцю і фальшам, ад якіх яго «каробіла». Але мне казалі: трэба яшчэ ўлічваць непасрэднае ўзьдзеяньне асобаў актораў і актрыс, іхняе чалавечае абаяньне. Ну, калі абаяньне актрыс, тады іншая справа, думалася мне. Але тады лепей — балет. Нездарма начальства з усіх вядомых мастацтваў найболей падабае балет.

Пасьля за чаркай мы нядоўга, але, на маю думку, шчыра пагутарылі з Алегам Яфрэмавым, які скардзіўся на сваю тэатральную долю. Тэатр, як, зрэшты, і ўсё савецкае мастацтва, задушаны палітычным гнётам, рэжысэр знаходзіцца пад няспыннай палітычнай залежнасьцю і, калі мае якія магчымасьці, дык толькі ў галіне формы. Фармальныя па сутнасьці магчымасьці. Усё іншае — не ў ягонае кампэтэнцыі. Часам паяўляецца вялікае жаданьне на ўсё махнуць рукой і… Але што за тым «і»? Там, на жаль, пустка… Я слухаў яго і думаў: дык гэта ж у Маскве, у сталіцы. А як нам у правінцыі, якой ёсьць Беларусь зь яе ўяўным нацыяналізмам, якога ўсе баяцца? I калі ў нас яшчэ не тупік, дык ці ня дзякуй за тое нашай нацыянальнай эліце, найперш жменьцы беларускіх пісьменьнікаў. У цалкам зрусіфікаванай, скамунізаванай краіне яны яшчэ маюць адвагу трымацца свае нацыянальнай мовы і нейкіх парэштак старадаўняй культуры.