Адведзiны Горкага

Раз улетку прыехаў на наш абток Максiм Горкi.

Было гэта ў 1928 цi 1929 годзе, добра ня памятаю. Гады на катарзе гэткiя падобныя адзiн да аднаго, час плыве гэтак аднолькава, што хроналёгiя здарэньняў ня трымаецца ў памяцi, — застаюцца толькi адны ўражаньнi — моцныя, нязнiстажальныя, але ня ўвязаныя ў ходзе часу.

* * *

На прыезд дастойнага гасьця ў салавецкiм тэатры артыстычнымi сiламi вязьняў падрыхтоўваўся канцэрт з адборнай праграмай.

Гадзiна, на якую быў прызначаны пачатак канцэрту, мiнула, але гасьцей у зале яшчэ ня было. Толькi шэрая маса вязьняў запаўняла лаўкi.

Раптам пастаўлены ля дзiркi ў заслоне вартаўнiк крыкнуў: «Iдуць! iдуць!» — i за кулiсамi ўзьнялася гаручка. Iнсьпiцыент правяраў, цi ўсе ўдзельнiкi канцэрту на сваiх месцах.

Я ўлез на «каласьнiкi» (галярэю навакол сцэны за кулiсамi), прытулiўся вокам да дзiры, прасьвiдраванай у драўлянай сьцяне i з зацiкаўленьнем прыглядаўся да тав. Максiма Горкага, якi сядзеў у першым радзе — разам iз сваiм чэкiстаўскiм абкружэньнем. Побач зь iм сядзела нейкая маладая жанчына ў мужчынскай вопратцы зь цёмнай скуры. Далей агенты ГПУ ў даўгiх да пятаў шынэлях. Жанчына была, як пасьля мне нехта казаў, дачка пiсьменьнiка.

Горкага я шчэ нiколi ня бачыў.

Яшчэ ня зыйшоўшы iз школьнае лаўкi, я разам iз маймi калегамi зачытваўся творамi маладога тады пiсьменьнiка, якi хутка здабываў сабе славу арыгiнальнасьцяй сваiх сюжэтаў, навiнёй дадзеных лiтаратуры тыпаў i сваiх думак.

Апрача гэтага, Пешкаў — Горкi — ужо не як пiсьменьнiк, але як чалавек — меў у нашых вачох асаблiвы чар iз прычыны сваiх вольнадумных паглядаў, частых канфлiктаў з уладамi, нязвычайнае, бурлiвае маладосьцi. Сяньня гэты чалавек сядзеў вось тутака, непадалёк ад мяне, — сьвятло зь верхняе рампы падала на першыя рады i добра асьвятляла гэты старэчы цяпер твар з абвiслымi вусамi.

А навакол яго, у гэтай самай залi, было нямала людзей, якiм былi дарагiя вызваленскiя iдэалы, якiя гэтак сама некалi змагалiся з царскiм самаўладзтвам, а цяпер кiненыя на катаргу чырвоным дэспатызмам… Гэтыя людзi ў шэрых, прасяклых ад частае дэзынфэкцыi пахам фармалiну бушлатах — гэта тыя-ж самыя людзi, што калiсьцi гэтак сама тулялiся па царскiх вастрогах i, як Горкi, лятуцелi аб вольнай Расеi…

А цяпер? Ролi перамянiлiся…

Твар Горкага выяўляў… толькi нуду. Нiчога больш нельга было знайсьцi на гэтым старэчым вусатым твары калiшняга змагара за волю. Сядзеў зьлёгку згорбiўшыся й бязуважна глядзеў на сцэну, зь якое плылi гукi музыкi, песьняў — усяе гэтае праграмы, укладзенае на ягоную чэсьць.

А мо гэтак толькi мне здавалася? Мо аўтар «Буревестника» шыбаў думкай у мiнулым, мо раўнаваў сябе даўнейшага, маладога, да сябе цяперашняга, старога? Мо на твары пiсьменьнiкавым было выражэньне ня нуды, а суму з прычыны ашуканых надзеяў, болю ад дакораў сумленьня?

* * *

Якiя ўражаньнi выклiкалi ў Горкага Салоўкi? Гэткае пытаньне задавалi мы сабе. Праўда, самастойна савецкi пiсьменьнiк ня ступiў тут нiводнага кроку, бо ўсюды былi пры iм агенты ГПУ. Як турыстыя, наведваючы СССР, бачаць толькi тое, што ветлiвыя гаспадары хочуць iм паказаць, гэтак i Горкага вадзiлi толькi туды, дзе ён мог пабачыць толькi дадатныя бакi.

Ды не, — думалi мы, — чалавек iз гэткаю багатаю жыцьцёваю практыкаю здолее дагледзець укрываную праўду, перад ягоным пранiклiвым вокам калiшняга вастрожнiка праўды не схаваеш…

Якiя рэвэляцыi надрукуе Горкi ў газэтах пасьля свайго звароту з Салаўкоў? Мусiць, не напiша нiчога, бо праўды напiсаць нельга, не дазволяць…

* * *

На Салавецкiм абтоку была папраўная калёнiя для малалетных злачынцаў. У васобных бараках гуртавалi моладзь спасярод крымiналiстых. На фоне агульнае пасыўнасьцi палiтычных вязьняў гэтыя маладыя зладзеi, душагубы, падпальшчыкi, гвалтаўнiкi давалi яскравую пляму сваёй юнаскасьцяй, бунтарствам, гуляньнем iз небясьпекай.

Нажовыя расправы, крадзежы й iншыя злачынствы былi сярод iх штодзённаю зьяваю.

Патрымаўшы пару гадоў у гэтай салавецкай калёнii, дзе iх старалiся ўзгадаваць на прававерных савецкiх грамадзянаў, убiваючых здэгэнэраваныя мазгаўнi гэтых ранейшых бяспрытульнiкаў мудрасьць «политграмоты», пасылалi iх пасьля ў калёнiю для малалетных злачынцаў у Балатове, пад Масквой, дзе iх рыхтавалi на агентаў крымiнальнае палiцыi, бо ў гэтай галiне яны маглi быць вельмi карыснымi, дзякуючы сваiм старым сувязям у сьвеце злачынцаў.

Ня ведаю, як гэта сталася, але назаўтрае Горкi неяк вызвалiўся з-пад апекi сваiх гаспадароў i сам адзiн выбраўся вандраваць па абтоку. Тут прыпiльнавалi яго гадунцы калёнii, папрасiлi ў свой барак i… пасыпалiся расказы аб запраўдным жыцьцi на Салаўкох.

Горкi ўважлiва слухаў, ня выказваючы, аднак, свайго погляду на гэтыя справы.

Ня ведаю, як былi пакараныя калёнiстыя за свой адважны ўчынак. Думаю, што некаторыя зь iх цяжка адпакутвалi за сваю адвагу.

Вестка аб гэтай гутарцы борзда разьнеслася ў лягеры. Мы думалi, што гэты «дысананс» паўстрымае пяро пiсьменьнiкава ад выпiсваньня пахвалаў савецкай карнай палiтыцы.

Сталася iнакш. Праз колькi тыдняў прачыталi мы ў савецкай прэсе словы захапленьня Горкага жыцьцём вязьняў у салавецкiм лягеры.

А сам ён, пабыўшы пару дзён на салавецкiм абтоку, зьвярнуўся на сонечны абток Капры…

Злыя языкi кажуць, што жывучы за межамi савецкага гаспадарства, дый маючы адкрыты для сваiх твораў вялiкi кнiжны рынак у Расеi, ня цяжка захапляцца савецкiм «сацыялiстычным будаўнiцтвам»…

Контррэвалюцыянэры кажуць, што як-нiяк лягчэй дышыцца на бацькаўшчыне фашызму[18], дзе прыватныя вiлi не канфiскуюцца, чымся на бацькаўшчыне сацыялiзму, дзе за лiшнюю раскошу ўважаецца мець… гасподу з двох пакояў…