[Гутарка з Аляксеем Гардзіцкім]

[Гутарка з Аляксеем Гардзіцкім]

— У нашым жыцці часта ўладарыць выпадак. Да вайны я, як ведаеце, вучыўся ў Віцебскім мастацкім вучылішчы на скульптара. Дырэктарам вучылішча быў тады Іван Восіпавіч Ахрэмчык. У сорак сёмым я прыехаў у Мінск, знайшоў Івана Восіпавіча і спытаў: як наконт вучылішча ў Віцебску. Ён расказаў, што там вучылішча няма, пытанне аб Мінскім мастацкім інстытуце пакуль не вырашана, і параіў спыніцца ў Гродне, якое параўнаўча ўцалела і дзе ёсць арганізацыя мастакоў. Я прыехаў. Мастакі мяне хораша прынялі. Многія з іх, таксама як і я, былыя франтавікі. З імі я за некалькі дзён распусціў усе свае грошы. Людзі былі харошыя. Харошы быў графік Віктар Марозаў — цяпер ён у Кіеве жыве. Быў тут афарміцель Ігар Сямёнаў. Жыве тут і цяпер Іван Пушкоў, дарэчы, таксама былы артылерыст. Міхаіл Плужнік памёр.

Былі іншыя добрыя хлопцы. Я тут і асеў. А ў сорак дзявятым мяне прызвалі зноў у армію. Я апынуўся аж на Курылах. Яшчэ шэсць гадоў праслужыў. У пяцьдзясят пятым дэмабілізаваўся другі раз. Куды ехаць?.. Зноў у Гродна.

— Васіль Уладзіміравіч, хачу распытаць пра Вашых літаратурных настаўнікаў. Пытанне даволі традыцыйнае…

— Адкажу з задавальненнем. Можа, гэта ім нічога не каштавала, але для мяне, як для пісьменніка, было вельмі важна. «Гой» Міхася Лынькова быў, як мне помніцца, першым мастацкім творам, які я прачытаў. Я доўгі час быў пад уплывам вельмі добрай, паэтычнай прозы Міхася Ціханавіча, тут мае першыя нябачныя ні для кога літаратурныя ўрокі, урэшце, проста набыццё літаратурнага густу… На пачатку літаратурнага шляху мяне вельмі падтрымаў, проста сказаў, што я павінен пісаць, Георгій Шчарбатаў. Я не ведаю, што ён заўважыў, але ён так сказаў. Прынамсі, я яму абавязаны, што стаў пісьменнікам, бо мог бы ім і не стаць. Я гаварыў ужо, што маю прагу да ваеннай тэмы падтрымаў Раман Сабаленка. А Іван Калеснік, калі я хацеў надрукаваць апавяданне ў «Чырвонай змене», а яно было «зялёнае», пра каханне вясковых хлапцоў і дзяўчат, той, напрыклад, прама сказаў, што мне пра гэта лепш не пісаць. Я ім удзячны і не ведаю, як бы ў іншым выпадку склаўся мой літаратурны лёс.

— А калі гаварыць пра больш апасродкаваныя ўплывы?

— Мне вельмі падабаецца паэзія Купалы і проза Чорнага.

Некалі я вельмі захапляўся прозай Брыля. Пазней адкрыў для сябе Гарэцкага. Шмат у маім літаратурным лёсе значыў крытык Алесь Адамовіч, які дапамог зразумець самога сябе і жыццё. Але так можна пералічваць бясконца. Што ж да рускай літаратуры — дык тут спіс, пачынаючы ад Талстога і Дастаеўскага і канчаючы маімі сябрамі Бакланавым і Бондаравым…

Зазваніў тэлефон, і Васіль Уладзіміравіч узяў трубку.

Зрабіць уклад у сельскую гаспадарку? — перапытаў ён. — Дык я ж не хлебароб. У мяне ёсць апавяданне «Акраец хлеба». Можаце яго выкарыстаць, гэта і будзе мой уклад.

— Адкуль званілі? — не стрымаўся я.

— З радыё. Пісьменнік лёгкі на падхват — вось уяўленне многіх.

Гаспадар выйшаў на кухню, я пачаў разглядаць кабінет. Кнігі, кнігі, акуратна расстаўленыя на паліцах і тыя, што «пад рукамі» — на стале, на канапе. За шклом на паліцы копія ўказа Пятра I аб пераходзе на новае летазлічэнне. Фотапартрэты Купалы, Дастаеўскага, Паўстоўскага. Ажно дзве фатаграфіі Твардоўскага, пад адной з іх верш паэта:

В случае главной утопии —

В Азии той, в Европе ли, —

Нам-то она не гроза:

Пожили, водочки попили,

Будет уже за глаза…

Жаль, вроде песни той, деточек,

Мальчиков наших да девочек,

Всей неоглядной красы…

Ранних весенних веточек,

В капельках первой росы…

Адну фатаграфію жонка паэта, Марыя Іларыёнаўна, прыслала, — тлумачыць Быкаў, — а я выбраў верш. Гэта адзін з тых пранізлівых твораў, якія паэт пісаў у канцы свайго жыцця. Другі здымак я рабіў у кабінеце Твардоўскага.

— Кім для Вас быў Твардоўскі?

— Аляксандр Трыфанавіч добра да мяне ставіўся. I для мяне ён вельмі дарагі. Як пісьменнік і як чалавек. У сваёй рабоце кіраваўся толькі адным меркаваннем — каштоўнасцю твора. Часам ён гаварыў: «Будзе кепска і нам, і Вам. На сябе мы гатовы прыняць удар. А Вы?» Я адказваў: «Вы гатовы, дык і я гатоў». I так ён надрукаваў тры аповесці: «Мёртвым не баліць», «Праклятая вышыня», «Круглянскі мост».

А гэта — фота маіх франтавых таварышаў па 252-й стралковай дывізіі.

— Дык Вы ж былі артылерыстам.

— I ў стралковай дывізіі ёсць артылерыя. Я служыў, пачынаючы ад батальёна-саракапяткі і канчаючы армейскім артылерыйскім палком, дзе былі гаўбіцы… З тых жа, з кім я вучылішча канчаў, з роты ўжо нікога не засталося, акрамя Уладзіміра Леўчука… А гэта — фатаграфіі сыноў, адзін з іх афіцэр, другі медык.

— Гавораць, што Вас ужо аднойчы былі «пахавалі» ў брацкай магіле. На помніку нават Ваша прозвішча было высечана.

Пісьменнік моўчкі адкрывае шуфляду і падае мне архіўную выпіску: «Паведамляю, што ў імянным спісе беззваротных страт 399 стралковага палка за 1943—44 гг. значыцца: камандзір стралковага ўзвода лейтэнант Быкаў Васіль Уладзіміравіч забіты 10.1.44 г., пахаваны на цэнтральных могілках в. Вялікая Севярынка Кіраваградскай вобласці. Падстава: вопіс 84108, с. 8, л. 58. Начальнік архіва-сховішча Аляксееў».

— Вайна і асоба, вайна і чалавечая мараль — гэта кардынальныя праблемы мастацкага даследавання сутнасці чалавека XX стагоддзя. Як ставіліся гэтыя праблемы ў час вайны?

— Праблемы маралі — гэта праблемы жыцця чалавека. І яны заўсёды важныя, а на вайне выступаюць асабліва абвострана. Бо цана і мера гэтай праблемы — чалавечае жыццё. Бо кожны дзень трэба паміраць. Салдат павінен плаціць за вайну сваім жыццём рана ці позна. Генералу аддадзены безліч лёсаў людзей, і ён павінен кіраваць. Праблемы маралі выходзяць на першы план найбольш рэзка. Бо ніхто не хоча паміраць, кожны хоча жыць. Вайна вымагае шукаць рашэнняў, каб захаваць сваё жыццё, а часта гэта несумяшчальна. I толькі мараль чалавека, яго высокая свядомасць, яго духоўная арганізацыя вызначаюць сапраўднае выйсце з гэтай сітуацыі.

— Як гэта было, напрыклад, у «Сотнікаве».

— Хоць бы і так.

— У нас у літаратуры праблему вайны некаторыя ўсё яшчэ звужаюць. Калі гавораць пра вайну, дык толькі пра гераізм. Гераізм быў, гэта безумоўна. А яшчэ была маса самых розных праблем. Практыка лепшых савецкіх пісьменнікаў, тут я павінен адзначыць вялікую ролю Вашых твораў, гэта пацвярджае.

— Жыццё і смерць — дзве гэтыя несумяшчальнасці парадзілі ў сваім сутыкненні цэлы комплекс і іншых праблем. І таму на вайне праяўляецца ўсё: сацыяльнае, псіхалагічнае, маральнае. Усё наглядна, катэгарычна, на працягу кароткага часу. Кожны дзень разыгрываюцца драмы і трагедыі.

— Ці бывае ў Вас так: хочацца, каб персанаж выглядаў сімпатычным чалавекам, а на практыцы выходзіць наадварот.

— Для мяне важна не прыгожае апісальніцтва. Яно — асаблівасць, можа, не столькі пісьменніка, як чытача. Асаблівасць літаратуры, у тым ліку і беларускай, — невычэрпная асалода красамоўства, скажам, прыгожага апісання ўзыходу сонца, пейзажа. Многія развітыя літаратуры, па-мойму, вычарпалі гэтую цікавасць. Для іх важна тое, што не відаць вачмі, але складае яшчэ большую значнасць чалавечага жыцця.

Калі я пачынаю пісаць твор, для мяне на першым месцы стаіць праблема і тэма. Вы кінулі рэпліку пра «Сотнікава». Я рашыў, што пастаўленую праблему ў гэтай аповесці лепш за ўсё вырашыць на партызанскім матэрыяле. Хаця штуршок ішоў ад фронту. Я ўжо неяк расказваў пра выпадак на Украіне. Пасля фарсіравання Дняпра камандзір батальёна са сваім штабам быў акружаны немцамі. Нашы адбіваліся, але іх знішчылі. Лічылася, што камандзір загінуў. Пасмяротна яму было прысвоена званне Героя Савецкага Саюза. Калі пачалася Яса-Кішынёўская аперацыя, мяне начальства паслала ў тыл, каб павярнуць падвоз боепрыпасаў па другой дарозе. У адной вёсцы, румынскай, быў арганізаваны збор ваеннапалонных немцаў. Там іх была маса. Я еду, гляджу — ля дроту знаёмы твар. У нямецкай пілотцы, у нямецкім мундзіры. I ён на мяне глядзіць. Прыгледзеўся — камбат. Пытаюся: «Як вы трапілі сюды? Вы ж Герой Савецкага Саюза!» Аказваецца, ён не загінуў і трапіў у палон. Пасадзілі немцы яго ў лагер, дзе — усё, чакай смерці. Аднойчы прыйшлі вярбоўшчыкі. I ён вырашыў запісацца ва ўласаўцы, каб пасля перайсці да нас. «Я, канечне, не страляў у сваіх і падняў рукі, — гаворыць, — здаўся ў палон. Але ўсё роўна, ведаю, цяпер маё дзела спета». А ён жа быў неблагі камбат, нават людзей шкадаваў.

— Вы хочаце сказаць, што ў літаратуры павінна быць так, як у жыцці?

— Безумоўна. Няма такога водападзелу на толькі станоўчых і толькі адмоўных. Бывае, абставіны складуцца такім чынам, што ў чалавеку праяўляецца толькі лепшае. А бывае наадварот — выпірае самае чорнае з яго душы. Некалі яшчэ Горкі пісаў, што чалавек каштоўны сваім супраціўленнем сіле жыцця. Таму вельмі важна існа чалавечае, бо абставіны бываюць — нечалавечыя! Толькі чалавек з вялікай сілай можа супрацьстаяць гэтым нечалавечым сілам. Калі вярнуцца да размовы пра камбата, то і ў яго чыста біялагічныя сілы былі здаровыя і моцныя. Ён шукаў магчымасці, каб выжыць. Але духоўныя сродкі для жыцця ён знайшоў не тыя, якія б забяспечылі яму маральнае існаванне на гэтым свеце. Хоць ён і застаўся жывы, тым не менш ён загінуў. Для «Сотнікава» я ўзяў партызанскую стыхію, дзе больш вырашалася — куды? як? з кім? У арміі ёсць загад. Партызанскі ж матэрыял з меншым дэтэрмінізмам, тут можна лягчэй абысціся з магчымасцю выбару. Ну, а астатняе — для пісьменніка няцяжкая справа: ведаючы вайну наогул, не так ужо цяжка было ўявіць партызанскую вайну.

— Яшчэ пра адну цяжкасць, Васіль Уладзіміравіч. У арміі — свая тэрміналогія, свая лексіка, і гавораць там пераважна паруску. А чытаеш Ваш твор і адчуваеш, што ён — беларускі. У асваенні беларускай літаратурай мовы вайскоўцаў Вы шмат зрабілі. I хацелася б пачуць Вашы думкі наконт гэтага.

— Так, армія абыходзіцца рускай мовай. I тэрміналогія — па-руску. Значыць, дыялогі дзеючых асоб даводзіцца перакладаць. Задача пісьменніка — знайсці нейкі эквівалент, каб гучала па-беларуску і разам з тым каб, не парушаючы нацыянальнай мовы, была перададзена праўда адносін вайсковых людзей. Атрымаецца фальшыва і ненатуральна, калі рускія афіцэры загавораць на мове дзядзькоў палескай вёскі.

— Чым павінен кіравацца мастак, каб стварыць такую кнігу, якая стала б сучаснай на многія гады?

— Тут, на мой погляд, вырашаюць тры ўмовы. Першая — талент. Другая — сумленнасць мастака. Трэцяя — грамадская атмасфера, гэта значыць магчымасць з’яўлення кнігі.

Грамадства павінна выспець, каб успрыняць подзвіг мастака. Бо калі яно не гатова да гэтага, то атрымаецца, што твор прызнаюць пазней. Гэта асабліва заўважаецца ў выяўленчым мастацтве, — калі мастак апераджаў магчымасці ўспрымання мастацтва сваімі сучаснікамі і прызнанне, і папулярнасць прыйшлі толькі пасля смерці, як, напрыклад, да Ван Гога. У літаратуры, як пісаў той самы Маэм, рэдка так адбываецца, каб слава, якая абыходзіла пісьменніка пры жыцці, палюбіла яго пасля смерці.

— А вялікі польскі паэт Норвід, напрыклад, за якім настойліва трымалася рэпутацыя «незразумеласці», якога не прызнавалі нават буйнейшыя літаратары-сучаснікі? Сёння імя Норвіда стаіць побач з імёнамі Міцкевіча, Славацкага.

— Гэты прыклад якраз з тых рэдкіх выпадкаў.

— А Вы ўлічваеце ўспрыманне сучаснага чалавека?

— Калі я пішу, то думаю і пра псіхалогію салдата, і пра псіхалогію ўспрымання сучаснага чытача. Я шукаю такіх ваенных перажыванняў, каб гэтая псіхалогія і перажыванні мелі водгук у душах сучасных людзей.

— Беларуская літаратура пастаянна акцэнтуе ўвагу на ваеннай тэме. Гэта стала яе своеасаблівай уласцівасцю, рысай. Ці можа аказацца для Вас у будучым гэтая тэма вычарпанай?

Для мяне — можа, а для літаратуры наогул вычарпаць яе немагчыма. Зараз прыйшло маладзейшае пакаленне, і яно са свайго пункту погляду піша пра вайну. Калі ісці далей, то для кожнай нацыі вайна была ў нечым свая. Узбекам, напрыклад, не было лягчэй, але для іх яна была іншая, чым для нас, беларусаў. А што будзе далей для мяне, я не ведаю, з вайны прывык не загадваць далёка наперад.

[1977]