Нашы надзённыя клопаты

Банальным труізмам рызыкуе прагучаць з гэтай трыбуны сцвярджэнне аб тым, што наша нацыянальная культура ўзнялася на небывалую дасюль вышыню. Але сапраўды, ніколі ў гісторыі нашага народа мы не мелі такога багата развітага і разнастайнага мастацтва, музыкі, кіно, літаратуры. Каля чатырох соцень літаратараў аб’ядноўвае наш СП, — калі ў Беларусі нас было столькі? Штомесяц выходзяць тры тоўстыя часопісы, дзясятак газет. Выдавецтвы, якіх таксама нямала, не могуць напасціся паперы, каб своечасова выдаць усё вартае, што напрацавана нашымі інтэлектуаламі. Цяпер маладыя разумныя хлопцы (ды і дзяўчаты таксама) ужо ў студэнцкія гады выдаюць кніжачку, а то і дзве, а к часу прыёму ў Саюз маюць іх ужо тры, а то і болей. З горкім сумам успамінаеш той даўні час, калі наш вялікі паэт, паміраючы ля сіняй бухты, быў шчаслівы тым, што меў кніжку з друкарні Марціна Кухты.

Праўда, гэта была асаблівая кніжка!

Канешне, часы змяніліся, і мы не можам не разумець, што росквіт нацыянальнай культуры быў бы немагчымы без сацыяльнага ўздыму, павышэння ўзроўню жыцця народа.

Галоднаму культура не патрэбна, галоднаму патрэбен хлеб.

У нас жа ёсць хлеб і да хлеба, і настойліва ўзнікае новая праблема — патрэбы хлеба духоўнага.

Я думаю, што красамоўны і шматзначны сам факт пастаноўкі на абмеркаванне гэтага пленума праблем беларускага рамана.

Сапраўды, варта толькі ўдумацца ў тое, што адна з самых маладых літаратур Еўропы, для якой паўстагоддзя назад вялікай праблемай было апавяданне, верш, у якой толькі зараджалася нацыянальная драматургія, цяпер ужо мае такую магчымасць (я б сказаў, такую раскошу) — абмяркоўваць праблему рамана. Але так. Раманы ў нас выходзяць штогод, іх ужо багата набралася, імклівы рост гэтага жанру, часам здаецца, ідзе па законах геаметрычнай прагрэсіі. З гэтага поваду хочацца выказаць некалькі вельмі суб’ектыўных, адрывачных думак, якія не прэтэндуюць ні на залішнюю канкрэтнасць, ні на абагульненне.

Перш за ўсё — што такое раман?

У літаратуразнаўстве ёсць даўнія і ёмістыя вызначэнні гэтага жанру, сярод якіх, можа быць, варта працытаваць сёння хоць бы «Неистового Виссариона», паводле якога раман — гэта «изображение чувств, страстей и событий частной и внутренней жизни человека и мира», а таксама «художественный анализ современного общества, раскрытие тех невидимых основ его, которые от него же самого скрыты привычкою и бессознательностью». Другія тэарэтыкі літаратуры характарызуюць тэму рамана як «неадекватность герою судьбы и его положения, избыток человечности в характере героя» (Бахцін), як «движение человеческого сердца» (Стэндаль). Не, я не збіраюся ў святле гэтых фармулёвак разглядаць беларускую раманістыку — вядома, што практыкі літаратуры даўно ўжо не лічацца з тэарэтычнымі прадпісаннямі заканадаўцаў літаратурнай моды і, можа, у значнай меры таму сусветная літаратура, у тым ліку і беларуская проза ўзбагаціліся сапраўднымі шэдэўрамі. Тым не менш, я думаю, ніколі не лішне прыгадаць класікаў, асабліва калі ў нашай гаспадарцы ёсць, як прынята казаць, некаторыя недахопы.

Безумоўна, заслугоўвае ўсялякага заахвочвання з боку грамадскасці і літаратуры актыўнае ўмяшанне раманіста ў нашу сучаснасць, працоўныя будні, праблемы НТР, у адлюстраванні якіх мы маем пэўныя поспехі, у тым ліку і ў жанры рамана. I ўсё ж, мне думаецца, што ва ўмовах бурнага развіцця эканомікі, імклівай зменлівасці сацыяльных тэндэнцый, складанай узаемазалежнасці безлічы тэхнічных, эканамічных, псіхалагічных і іншых фактараў куды большыя магчымасці аператыўнага ўздзеяння на жыццё мае жанр аповесці, аргументаванага, падрабязнага нарыса. У гэтай сувязі ўспамінаецца, як у свой час Аляксандр Трыфанавіч Твардоўскі, будучы рэдактарам «Нового мира», аддаваў перавагу аповесці і амаль не друкаваў у часопісе раманы (за выключэннем, здаецца, добрага рамана У. Фаменкі). У той жа час нельга не ўспомніць, што, напрыклад, нарысы і запіскі В. Авечкіна, напісаныя з болем душы і веданнем справы, перажылі многія раманы і з цікавасцю чытаюцца і зараз. Тое ж самае я хацеў бы аднесці і да рамана аб мінулай вайне, які, нягледзячы на некаторыя нячастыя поспехі, на маю думку, ужо ў сілу спецыфікі жанру, каб застацца раманам, з аднаго боку, не можа абысціся прыватнасцямі, а з другога — не ў стане ахапіць усю неахопнасць эпохі, якая названа вайной. Гэта толькі тытанічнымі намаганнямі народа яна была спрасавана ў чатыры гады, але гэтыя чатыры гады роўныя стагоддзю гісторыі. Але сто год народнага жыцця наўрад ці па плячы нават геніяльнаму раманісту (канешне, вы можаце назваць Маркеса, але ў нас, на вялікі жаль, яшчэ няма беларускага Маркеса). Тыя ж удалыя раманы аб вайне, поспех якіх бясспрэчны, на мой густ, усё ж з’яўляюцца не чым іншым, як болей ці меней расцягненымі аповесцямі, хіба што з прычыны аўтарскай прэтэнцыёзнасці пайменаваныя раманамі.

Так, літаратурная практыка, на жаль ці на шчасце, не схільна лічыцца з жанравымі імператывамі, часам гэта дае добрыя вынікі, а часам, менавіта з гэтае прычыны, аўтараў спасцігае няўдача. Бо тое, што даруецца аповесці на прыватную, лакальную тэму, не даруецца раману з яго куды большымі магчымасцямі, але і з большымі задачамі. Гэта толькі паблажлівасць нашай крытыкі (якая, як вядома, з нейкага часу страціла ўласцівы ёй крытычны запал і выдае толькі станоўчыя артыкулы на ўсе жанры літаратуры, у тым ліку і на раманы), толькі яе паблажлівасць не дае нам грунтоўна разабрацца ў прычынах няўдач такога парадку.

Хвацкі наскок на злабадзённую, часцей за ўсё эканамічную або нават вузкатэхнічную праблему, уяўнасць наспех сканструяванага канфлікту (пэўна ж, паміж добрым і не зусім добрым), патугі на анемічнае каханне плюс пэўная доля адзюльтэра (для жаночай займальнасці) і больш-менш эфектны фінал — вось распаўсюджаны рэцэпт раманістыкі такога тыпу. (Дзеля справядлівасці трэба сказаць, што і аповесці таксама.) Раман можа быць аб чым хочаш — даверлівая споведзь чалавечай душы ці эпічная карціна жыцця народа, складаная тэхнічная праблема ці вечная складанасць чалавечых адносін. Але ён не можа існаваць без пэўнай канцэптуальнасці, таго адметнага ад іншых аўтарскага светапогляду і светаўспрымання, у якіх павінна знайсціся месца і для адлюстравання «движения страстей», і для «избыточной человечности». Адна голая тэхнічная праблема не толькі не ў стане легчы ў аснову рамана, але і апавядання таксама. Хіба што для спецыяльнага часопіса, калі не ўстарэе да яго выхаду.

Дык добра яшчэ, калі ў той ці іншай кнізе мы маем справу з пастаноўкай слушнай праблемы, а калі нам прапануецца адна толькі бачнасць яе?

I тут я хацеў бы закрануць момант, на маю думку, даволі істотны для развіцця нашай літаратуры сёння.

Неяк на адной канферэнцыі чытачоў у віцебскай глыбінцы да мяне падышоў чалавек, слесар саўгаснай аўтамайстэрні, і на мае словы пра тое, што цікавага шмат у нашай літаратуры, сказаў:

— Цікавага многа. А вот каб паверылася — нямнога.

Я тады яму проста не адказаў, лічачы, што калі твор цікавы, добра чытаецца, дык ён і праўдзівы. А пасля падумаў, што, мусіць, не зусім так. Чытаем жа мы дэтэктывы, у якіх, ведаем, не шмат праўды, але цяжка адарвацца. У той жа час ёсць сусветна прызнаныя творы літаратуры, якія не кожны філолаг можа дачытаць да канца. Прытым існуе такая катэгорыя, як праўда жыцця, тыповасць характараў і абставін, якім разумны, чуйны душой чытач заўжды аддасць перавагу перад самай спакуслівай займальнасцю. Самай дасканалай займальнасцю нельга прымусіць паверыць у неверагоднае, у тое, чаго не бывае ў жыцці. I толькі жыццёвая патрэба грамадства ў літаратурным асэнсаванні яго сацыяльнасці часам робіць магчымым поспех твораў з надуманай сітуацыяй і сканструяванымі вобразамі, накшталт той славутай брыгады, якая адмаўляецца ад прэміі.

Запытаць бы аўтара, ці ён бачыў у жыцці хоць адзін такі выпадак? Хоць бы адзін, не гаворачы ўжо аб яго тыповасці?

Кіруючыся такой методай, можна ісці далей і напісаць драму пра чалавека, які прыйшоў да начальства з хадайніцтвам зменшыць яму аклад. Бо замнога, а ягонае сумленне не дазваляе атрымліваць лішку. Мусіць, гэта ўжо была б камедыя — болей у жанры літаратурных фантазій.

Літаратура існуе не сама па сабе і не для задавальнення сваіх хай сабе немалаважных для яе эстэтычных патрэб, яна мае пэўныя сацыяльныя і духоўныя функцыі ў жыцці грамадства. Для яе не могуць быць абыякавымі КПД яе духоўнага ўздзеяння, тое, чытаюць яе ці не, вераць прачытанаму ці не. Я думаю, усе мы выдатна разумеем гэта, таксама як і тую адказнасць, якая кладзецца на кожнага з нас, калі мы бяром у рукі пяро і прысоўваем да сябе чысты аркуш паперы.

Так, наша літаратура зрабілася ўжо сталай літаратурай Еўропы, і шмат чым у ёй мы можам ганарыцца па праву. Асабліва калі азірнуцца назад. Але ж мы павінны яшчэ час ад часу пазіраць наперад і азірацца па баках, як слушна даводзіў Алесь Адамовіч, мець прывычку суадносіць зробленае з тым, што ў гэтай галіне робіцца ў свеце. На жаль ці на шчасце, жывём не на хутары, а Зямля, як аказалася, кволы маленькі шарык — не болей.

Мы многае ўмеем, умельства наша ў пэўным сэнсе можа параўнацца з высокім артыстызмам класікаў. Часам возьмеш у рукі кніжку, з густам ці не дужа аздобленую выдавецтвам, і не можаш не падзівіцца, разгарнуўшы на любым месцы. Такое майстэрства! Такія апісанні! Тры старонкі і ніводнага абзаца — сплашняк, думка за думкай, слова за слова так і чапляецца, лес, джунглі самых маляўнічых дэталей. А мова! Такое багацце, што вочы разбягаюцца, і без спецыяльнага слоўніка беларусу цяжка зразумець, аб чым гаворка. Дзе ўсё гэта сабраў дбайны аўтар — усе гэтыя замшэлыя слоўцы, сумніцельнага густу выразы, якія далей за вясковым выганам ніхто зразумець не можа. Але ж кніжка выдадзена не для адной вёскі. Хто і як будзе яе чытаць?

Гаворачы пра мову, нельга не сказаць тут, што і шэрая, невыразная наша канцылярская мова, мова многіх нашых газет ды і часопісаў, — таксама бяда, гэта агульнавядома. Але сёння ўжо можна падумаць: ці не аднолькавай бядой з’яўляюцца абедзве гэтыя крайнасці — пазбаўленае густу і меры захапленне дыялектызмамі, пакарабачанымі, без жаднай патрэбы перайначанымі слоўцамі, моўнымі калекамі і прыдумкамі, таксама як і шэрая казёншчына мовы — яны аднолькава аддаляюць нашу літаратуру ад яе чытача — народа. Такая мова аднолькава незразумелая і чужая і для горада і для вёскі. Лексічная яе манернасць, снабісцкая гульня ў моўны прымітывізм, жаданне здзівіць нечуваным цягам часу ператварае яе ў зусім папяровую з’яву, латынь з абмежаваным колам ужытку. Канешне, кожны аўтар мае права на пошук у сваёй галіне, але што датычыцца літаратурнай мовы, дык лепш бы турбавацца пра яе развіццё, рух наперад, у заўтрашні дзень на аснове сучаснага жыцця з яго новымі моўнымі патрэбамі і яго моўнымі заканамернасцямі, якія склаліся. У век НТР, нейтронных боегаловак і асваення космасу наўрад ці могуць задаволіць нашу мастацкую літаратуру, журналістыку, публіцыстыку няхай сабе самыя сакавітыя выразы якойнебудзь гаманкой бабкі з Палесся або Бабруйшчыны. Канешне ж, можна з вялікай асалодай слухаць такую бабку, але строй яе мовы не шмат дасць, калі справа заходзіць аб выяўленні ўнутранага свету і вытворчых клопатаў яе гараджаніна-ўнука, які працуе хоць бы на тым жа аб’яднанні «Інтэграл».

Між тым у нашай літаратуры ёсць выдатныя прыклады высокага густу ў галіне мовы, прыгоднай для самых розных стылёвых мэт — і мастацкай літаратуры, і публіцыстыкі, і нашага справаводства. Дрэнна толькі, што лепшыя здабыткі нашых пісьменнікаў-стылістаў застаюцца прыватнай іх прывілеяй, не распаўсюджваюцца, не пераймаюцца, амаль не вывучаюцца. А шкада. Нават стылістыка Купалы і Коласа не стала, на жаль, эталонам для ўсеагульнага карыстання, хоць менавіта яна па праву ляжыць у падмурку сучаснай беларускай літаратурнай мовы.

[1979]