Недачытаная кніга

Недачытаная кніга

Было гэта амаль чвэрць стагоддзя назад.

На раўнінных румынскіх прасторах пачыналася спякотнае паўднёвае лета. У зялёным ад травы і быльнягу наваколлі згодным хорам стракаталі цыкады, а ў ветраным небе пад вечар з’яўляліся буслы. Яны прыляталі аднекуль з Карпат і высока кружыліся, пэўна, выглядаючы дзе якую балацявіну, старыцу, лужок, каб там палавіць спажывы і па бусліным звычаі самотна пастаяць на адной назе. Але яны ніколі не спускаліся з вышыні, бо скрозь на зямлі былі людзі — на ўсіх лужках, ля ўсіх старыц і балацявін, на ўсіх дарогах, а ў паветры ляталі нябачаныя імклівыя чмялі, і буслы баяліся іх.

На зямлі грымела вайна.

Мы сядзелі на Пашканскім плацдарме за Сератам, сядзелі, закапаўшыся ў зямлю, закідаўшы маладой кукурузай нізенькія шчыты нашых процітанкавых гармат. Спачатку, у красавіку, тут ішлі лютыя баі — немцы хацелі прагнаць нас з-за Серата і ліквідаваць плацдарм, але гэта ім не ўдалося, і яны прыціхлі. Яны закапалі ў зямлю свае танкі, паставілі на прамую наводку гарматы, нацэлілі ў нас буйнакаліберныя кулямёты і чагосьці чакалі.

Пачалася вайна адзіночак.

Нямецкія снайперы сачылі за кожным рухам у нашых траншэях, кожнай неасцярожнай каскай, чым-небудзь падазроным лапікам зямлі. Варта было каму вытыркнуць з акопа тронак рыдлёўкі, як побач на брустверы, разбіваючы глыжы, дзёўбала куля. I мы сядзелі ў сваіх ровіках доўгія вясновыя дні, а дзяжурныя назіральнікі, высунуўшы тоненькія трубкі разведчыцкіх перыскопаў, сачылі, што робіцца вакол.

Толькі ўвечары, калі цямнела, мы вылазілі з ровікаў і, як дзеці, качаліся па сухой, не роснай яшчэ траве, дурэлі і чакалі старшыну, які прыносіў кукурузны суп у тэрмасе і тытунь.

Аднойчы старшына не прыйшоў, і мы, галодныя і злыя, прачакалі так да паловы ночы, а пасля камандзір гарматы старшы сяржант Лук’янчанка — пажылы ўжо, саракапяцігадовы буркатлівы вусач — папрасіў дазволу схадзіць у тыл і набіць у каршэнь старшыну. Пасылаць камандзіра гарматы па харчы было не па правілах, але ў Лук’янчанкі ў палкавым тыле былі і яшчэ патрэбы (першая — палаяцца з артузбраенцамі за дрэнна адрамантаваны пад’ёмны механізм), і я адпусціў яго.

Лук’янчанка вярнуўся ўранку, калі пачынала ўжо світаць. Салдаты да гэтага часу паўлазілі ў свае цесныя, пыльныя акопчыкі і, не дачакаўшыся ежы, задрамалі. Я трохі паляжаў, непакоячыся, чаго гэта так доўга не ідзе старшы сяржант, і пачаў засынаць, як недзе непадалёк на брустверы гулка шчоўкнула разрыўная куля, і гэты яе пошчак імгненна разбудзіў мяне.

— Пакуль аббегаў усіх… Спяць, як суслікі… А старшыну гэта… забіла. Дарма лаялі, — саскочыўшы ў акоп і адсопваючыся, паведаміў Лук’янчанка.

Пачуўшы камандзіра, заварушыліся, паўставалі салдаты. Старшы сяржант тым часам развязаў рэчавы мяшок і выкладваў адтуль на снарадную скрынку тое, што прынёс нам: два боханы кукурузнага хлеба, банку свіной тушонкі, некалькі драбкоў цукру, загорнутых у насоўку, і нізку жоўтага, трошкі абвільгатнелага за ноч малдаўскага тытуню. Напаследак Лук’янчанка выцягнуў з торбіны нейкую таўшчэзную кнігу, абдзёртую, без вокладкі і вельмі растрапаную. Пакуль Рудак (так звалі нашага, таксама ў гадах ужо, гарматнага нумара) дзяліў харч на восем роўных паек, Лук’янчанка адрываў ад кнігі першыя лісты і раздаваў іх разліку.

Ён падзяліў па аркушу ўсім, а астатняе схаваў у свой апусцелы рэчавы мяшок і старанна завязаў лямкі.

Не дачакаўшыся кукурузнага наедку і добра згаладаўшыся, салдаты дружна ўзяліся выскрабаць з банкі тлустую тушонку. Я таксама паеў і неўзабаве заснуў.

Праз нейкі час я, аднак, абудзіўся — хацелася піць, было душна, і недзе побач праз сон яшчэ чулася дакучная гамонка. Аказалася, што гэта Цімафееў, наш наводчык і батарэйны грамацей (да вайны вучыўся ў інстытуце), некага ўпрошваў:

— Ну дайце… Ну што вам… Ну, калі хочаце, палічым старонкі… Пад распіску, га?

— Ідзі ты… ведаеш куды? — санлівым голасам бурчаў Лук’янчанка. — Дай заснуць. Я ноч працягаўся…

— Дык і я ж тое кажу… Дайце — і спіце сабе. Ну, я сам дастану, толькі вы галаву крышачку падніміце. Га?.. Таварыш старшы сяржант!

— Чорт бы вам пяткі абгрыз! — лаяўся камандзір гарматы. — Я за ёю на міннае поле лазіў, думаў, на месяц курыць будзе… А яны вось уздумалі. Чытаць ім конча, грамацеі праклятыя!..

Злосны і сонны, ён, пэўна, усё ж устаў: доўга шархацеў лубяным рэчмяшком — відаць, даставаў кнігу, бо Цімафееў болей не ўпрошваў — маўчаў, і я ўявіў сабе на яго твары ўсмешку чалавека, які дамогся свайго.

— На і адчапіся! Толькі ведай, калі хоць адзін ліст без мяне скурыце — на нейтралку паганю, каб паперы прынёс.

— Згода! Ёсць, таварыш камандзір. I дзякуй!

Цімафееў, затупаўшы ботамі, пабег па траншэі ў шырэйшы акоп па той бок гарматы, дзе ляжалі нашы боепрыпасы і дзе звычайна размяшчаўся ўвесь разлік — пяць чалавек.

Так да нас трапіла гэтая кніжка, лёс якой склаўся далей крыху інакш, чым яго вызначыў старшы сяржант Лук’янчанка. Прыслухаўшыся да гаманы за гарматай, я таксама адчуў цікавасць да тае кнігі, што так прывабіла нечым наводчыка.

Падумаўшы, што Лук’янчанка, мабыць, не спіць, я далікатна пакратаў ягоны бот.

— Як яна называецца, кніжка тая?

Старшы сяржант памаўчаў крыху, як бы думаючы, адказаць ці прытварыцца, што спіць, а пасля буркнуў:

— Назву мінай пашкодзіла. А папера нішто… не глянцаваная…

Ён засоп мацней, чым дагэтуль, і я зразумеў, што старшы сяржант не мае ахвоты размаўляць са мною.

Я болей не надакучаў Лук’янчанку, толькі павярнуўся на другі бок і тады пачуў з-за гарматы роўны, трошачкі разважнаглыбакадумны голас Цімафеева. Ён чытаў:

«Дед засек меня до потери сознання, и несколько дней я хворал, валяясь вверх спиною на широкой жаркой постели… Дни нездоровья были для меня большими днями жизни. В течение их я, должно быть, сильно вырос и почувствовал что-то особенное. С тех дней у меня явилось беспокойное внимание к людям, и, точно мне содрали кожу с сердца, оно стало невыносимо чутким ко всякой обиде и боли, своей и чужой…» Горкі! Каму не знаёмы з маленства гэтыя словы?! Хто ў свой час, у тыя даўнія паўзабытыя гады, калі быў навокал цябе бацькоўскі ўтулак, матчыны клопаты (каб не прастудзіўся, не згаладаў) — такія смешныя цяпер у гэтых акопах пад нацэленымі стваламі буйнакаліберных кулямётаў — хто тады не адчуў, чытаючы гэта, вялікай радасці і вялікай удзячнасці чалавеку за яго сардэчную мудрасць! У той спякотны ранак гэтыя горкаўскія словы напомнілі нам пра нашу нацыянальную веліч, якая надавала нам сілы і будзіла ў нас адчуванне інакшага жыцця, чым тое, якім мы жылі тры гады на вайне, і мы разумелі тады, што хоць і цяжка, і марудна, і пакутна, але мы будзем ісці да яго праз усе выпрабаванні, пакуль не прыйдзем і не даможамся міру.

«Бабушка не плясала, а словно рассказывала что-то. Вот она идет тихонько, задумавшись, покачиваясь, поглядывая вокруг из-под руки, и все ее большое тело колеблется нерешительно, ноги щупают дорогу осторожно. Остановилась, вдруг испугавшись чего-то, лицо дрогнуло, нахмурилось и тотчас засияло доброй, приветливой улыбкой. Откачнулась в сторону, уступая кому-то дорогу, отводя рукой кого-то, опустив голову, замерла, прислушиваясь, улыбаясь все веселее, — н вдруг ее сорвало с места, закружило вихрем, вся она стала стройней, выше ростом, и уж нельзя было глаз отвести от нее — так буйно красива и мила становилась она в эти минуты чудесного возвращения к юности…» — ціха і складна ліліся ў акопе цудоўна маляўнічыя горкаўскія словы, і паўставалі ў вачах знаёмыя змалку вобразы бабулі, дзеда, Цыганка, Якава… I здаваліся тады яны нам гэткімі ж роднымі і дарагімі, як дарагія былі кожнаму з нас вобразы нашых родных — бацькоў, сясцёр, нашых першых настаўнікаў, землякоў…

З таго ранку гэтую кніжку Максіма Горкага сталі чытаць кожнага дня. Звычайна, як толькі разлік заканчваў сняданак, Цімафееў, таропка перакурваючы, усаджваўся на шынялі і пачынаў чытаць. Навокал яго ў траншэі сядзелі, ляжалі, курылі астатнія нашы хлопцы, усе слухалі, і кожны, вядома, знаходзіў у сваёй душы тую сардэчную струнку, якая чуйна адгукалася на шчырую, глыбокую споведзь чужога вялікага жыцця. Адзін толькі Лук’янчанка аставаўся абыякавы да гэтага чытання — ён сядзеў сабе ў сваім акопе, спаў, часам зашываў прадраныя, запэцканыя гарматнай змазкай штаны, чысціў, перабіраў аўтамат і курыў. Кожнага ранку ён правяраў, ці не пакурылі нашы чытачы старонкі, прыдзірліва перагортваў іх, але старонкі асталіся цэлыя нават тады, калі ва ўсіх ужо скончылася выдзеленая ім папяровая норма. Старшы сяржант здзівіўся, натапырыў вусы і выдраў адзін ліст.

— Стой! Не трэба! — схапіўся за кнігу Зось. — Не трэба! Мы от лепей «баявы лісток» (ён быў батарэйным камсоргам, і ў ягонай сумцы знайшлося два бланкі «баявых лісткоў»).

Лук’янчанка ўсё ж выдраў сабе пару лістоў, а астатняе вярнуў хлопцам. Мусіць, гэтая іх самаахвярнасць здзівіла і зацікавіла старшага сяржанта, бо ён неяк нетаропка згарнуў цыгарку і, відаць, не дужа спяшаўся ісці ў свой акоп, а сеў на прыступках ля хлопцаў і пачаў пстрыкаць запальнічкай.

Ён трошкі і паслухаў, але, відаць, не ўчуўшы таго, што чакаў, махнуў рукой:

— Ат, я думаў — пра вайну што!

Гэта чытанне працягвалася, мабыць, з тыдзень. Пасля ў канцы мая пачалося такое, што на нейкі час мы забылі пра кнігу.

Аднойчы на світанку ўсе мы прачнуліся ад грымоцця выбухаў, скавытання мін і знаёмага, але даўно ўжо не чутага танкавага гулу. Зямля дрыжала, камякі з бруствера сыпаліся на нашы галовы, над акопамі джгалі кулі.

Увесь той дзень была страшэнная калатнеча, немцы атакавалі нас з танкамі: пяхота два разы пакідала свае траншэі, а пасля трэцяга разу вымушаны былі пакінуць сваю пазіцыю і мы. Зашыўшыся ў маладой кукурузе, мы, мабыць, з кіламетр кацілі саматугам гармату і стралялі, і беглі, а калі спыніліся надвячоркам на ўскраіне невялічкага румынскага мястэчка, аказалася, што недзе знік Цімафееў. Раней яшчэ адправілі ў тыл цяжка параненага Рудака.

Мы чакалі Цімафеева да вечара. Немцы неяк абышлі нас, бой ішоў на поўдзень ад Пашкань, ішлі паветраныя баі (пасля мы даведаліся, што вядомы на нашым фронце лётчык Іван Кажадуб збіў у той дзень пяць нямецкіх самалётаў). Калі пацямнела, Болькін, ціхмяны, з вечнай усмешкай на твары масквіч, зняў з пляча аўтамат і пайшоў па нашым следзе туды, у кукурузу.

Мы ведалі, чаму ён пайшоў, і маўчалі, думалі, мо знойдзе і прывядзе параненага нашага грамацея і наводчыка Цімафеева. Аднак ён вярнуўся праз гадзіну адзін, моўчкі паклаў на казённік аўтамат наводчыка з вышчарбленым куляй прыкладам і выцяг з-за рэменя знаёмую нам кнігу. У ёй ляжалі загорнутыя ў нейкую цыратку дакументы Цімафеева і яго два медалі.

Ціхае франтавое жыццё на тым скончылася надоўга. Некалькі дзён мы стралялі з гарматы па танках і па пяхоце, капалі то тут, то там агнявыя пазіцыі, але ўсё ж выпадаў калі і спакойны час — некалькі хвілін за бясконца доўгі і трывожны дзень. I мы працягвалі чытаць. Некаторыя з нас некалі ўжо чыталі яе, другія чулі ўпершыню…

Чытаў цяпер Болькін. Рабіў ён гэта трохі не так, як Цімафееў, а нібы перад ім была п’еса з некалькімі персанажамі, і ён вымаўленнем стараўся перадаць характар кожнага. Ён любіў спыняцца і тлумачыць падзеі па-свойму або выказваць свае адносіны, калі яго што асабліва кранала. Лук’янчанка ў такі час ляжаў ля станіны або на тыльным брустверы і рабіў выгляд, што нічога таго не слухае, а толькі бавіць час.

Праз некалькі дзён хлопцы адолелі «Дзяцінства» і «У людзях», аставалася апошняя частка — «Мае ўніверсітэты». Болькін іх знарок не пачаў у той вечар, хоць і быў для таго зручны час. «Заўтра пачнём апошнюю частку, — сказаў ён. — А сёння памарым трохі».

Ён сказаў гэта, і ўсе змоўклі, у вушах кожнага незразумелай і ўладарнаю музыкай гучала заключная горкаўская фраза, поўная асаблівага сэнсу і значэння:

«Так я и решил. Осенью этого года я уехал в Казань, тайно надеясь, что, может быть, пристроюсь там учиться».

Толькі ні аўтару вучыцца ў Казанскім універсітэце, ні Болькіну дачытаць трэцюю частку трылогіі не давялося. Назаўтра зранку на нас наваліліся немцы, нас атакавалі танкі, некалькі іх прарвалася на дарогу ў Пашкані, і Болькін, зрэзаны кулямётнай чаргой, упаў на станіну, каб ніколі ўжо не падняцца.

Пасля смерці Болькіна кніжка некалькі дзён хадзіла па руках нашых хлопцаў, і сярод іх ужо не было каму прыгожа чытаць услых. А праз дзень ці два раззлаваны за нешта Лук’янчанка адабраў яе ў аднаго маладога салдата, што прыйшоў да нас з пяхоты і, павячэраўшы, адарваў старонку на курыва.

— Што рвеш! — вызверыўся на яго камандзір гарматы. — Што рвеш, блазнюк? Ты яе прачытаў? Бэкаць не ўмееш, а ўжо рваць! — Ён выхапіў кнігу з рук збянтэжанага хлопца і засунуў у сваю вузенькую сяржанцкую палявую сумку.

Пасля нам давялося перажыць рознае. Былі цяжкія дні, калі немцы спрабавалі саштурхнуць нас у Серат, былі і спакойныя. Неяк улетку пахавалі мы ў Пашканях у брацкай магіле нашага камсорга Зося, у разлік прыйшлі новыя людзі. Кніжку Лук’янчанка заўжды насіў пры сабе (гэта відно было па яго туга напятай кірзавай сумцы, а ў ціхі час, калі паблізу не было нікога або ўсе спалі ў ровіках, старшы сяржант даставаў яе, клаўся дзе-небудзь у цяньку на жывот і рудымі, заскарузлымі ад зямлі пальцамі задуменна гартаў пашкуматаныя старонкі. Невядома чаму — ці мо ён перачытваў яе другі раз, ці ўпачатку, калі чытаў Цімафееў, сапраўды не слухаў, ці, можа, не зразумеў чаго, але пажылы калгаснік з Сібіры пачаў усё перачытваць спачатку. Чытаў ён марудна, ледзьве складаючы з гукаў словы — пэўна, саромеўся сваёй малапісьменнасці і таму хаваўся.

Аднойчы ў спякотны чэрвеньскі поўдзень я ўбачыў, як утуліўся ён між станін, падсунуў голаў пад гарматны казённік і там у засені пачаў сабе бэкаць:

«Вспо-миная эти свин-цо-вые мер-зости дикой русской жизни, я ми-нутами спра-шиваю себя: да сто-ит ли говорить об этом? И с об-нов-лен-ной уверен-ностью отвечаю себе — стоит; ибо это — жи-ву-чая, подлая правда, она не из-дохла н по сей день…»

Ён то чытаў, то спыняўся, нібы абдумваючы напісанае ці, можа, дзівячыся з яго шчырага сэнсу, пасля чытаў зноў.

Я так і не ведаю, ці адолеў ён тую кніжку — неўзабаве пачалося вялікае наступленне, крывавая Яска-Кішынёўская бітва, пасля доўгі нялёгкі шлях праз Югаславію і Венгрыю да таго майскага дня 1945 года, калі мы выцерлі потныя лбы і зачахлілі нарэшце гарматныя ствалы. Прызнацца, за гэты час я і забыўся на тую гісторыю з кніжкай — не да таго было. Пад Балатонам у Венгрыі Лук’янчанку параніла, месяцы два ён прабыў у шпіталі і толькі пад вясну вярнуўся ў свой полк. Пасля вайны мы нейкі час стаялі ў Аўстрыі, і вось нарэшце надышоў час, калі старэйшым з нас загадалі здаць зброю, пасады і з рэчамі пастроіцца на пляцы для адпраўкі дадому.

Сабраўшы старых у радасную мірную дарогу, наш батарэйны старшына спярша пастроіў усіх ля сваёй капцёркі і загадаў развязаць рэчмяшкі. Абходзячы з арматуркай строй, ён правяраў, ці ёсць ва ўсіх усё тое, што патрабавалася мець па мабілізацыі. I вялікае было маё здзіўленне, калі сярод іншых несамавітых вайсковых рэчаў у развязаным Лук’янчанкавым рэчмяшку я ўбачыў знаёмую, з рудымі плямамі, абдзёртую, без пачатку і канца, кнігу. Праўда, цяпер яна была акуратна падроўнена, падклеена і загорнута ў газету. Старшына падазрона абмацаў яе, пагартаў і мімаходзь кінуў:

— А гэта навошта вязеш?

Старшына быў малады хлопец, зухаваты і спрытны, да кніжак, відаць, ні асаблівай ахвоты, ні патрэбнай павагі не меў, і Лук’янчанка, натапырыўшы вус, абурана сказаў яму:

— А ты ведаеш, што гэта за кніжка?

Старшына не меў часу сварыцца, ён перайшоў да іншых у шарэнзе, а Лук’янчанка, завязваючы лямкі рэчавага мяшка, бурчаў:

— Ну і моладзь пайшла…

А ўбачыўшы непадалёк мяне і, відаць, зразумеўшы, што я ўсё чуў, ён даверліва паведаміў:

— От павязу. Хай сыны чытаюць.

Я хацеў сказаць старому франтавіку, што яго падлеткі-сыны, мабыць, даўно прачыталі ўжо гэтую кнігу, што спазніўся ён адкрыць яе і для сябе, і для іх, што кніга гэта ёсць у кожнай школьнай бібліятэцы, і ці варта везці яе праз усю Еўропу за тысячы кіламетраў у Сібір. Але я не сказаў нічога.

Лук’янчанка завязаў рэчмяшок, паставіў яго ля ног, бразгаючы паўтузінам медалёў на грудзях, расправіў пад дзягай гімнасцёрку і нялёгка ўздыхнуў. I мне здалося, што я зразумеў гэты яго ўздых і яго клопат.

I дай бог, каб тое разумелі і памяталі яго сыны, якім вёз гэты чалавек не дачытаную Цімафеевым, Болькіным, Зосем і яшчэ многа кім кнігу.

[1961]