Сорак трэці

Сорак трэці

Ён пачаўся для нас у шчаслівай атмасферы сталінградскай перамогі. Здавалася, самае цяжкае ўжо ззаду, і, хоць яшчэ не прайшло і паловы гэтай вялікай вайны, савецкія людзі з надзеяй і спадзяваннем уступілі ў год сорак трэці. Пасля ўсяго перажытага ў цяжкую папярэднюю восень стала яшчэ больш адчувальнаю наша сіла і наша здольнасць канчаткова разграміць ворага. Цяпер размова ішла толькі аб тэрмінах. Але, верылі многія, сорак трэці прынясе, нарэшце, адкрыццё другога фронту, і аб’яднанымі намаганнямі антыгітлераўскай кааліцыі фашысцкая Германія будзе хутка разгромлена.

Аднак, як паказалі падзеі, адкрыццё другога фронту паранейшаму адкладвалася, і, як раней, нам трэба было спадзявацца на свае ўласныя сілы.

Тым не менш ваенны поспех рашуча схіліўся ў наш бок. 10 студзеня войскі Данскога фронту ўзяліся дабіваць рэшткі акружанай арміі Паўлюса, ваўсю развівалася наступленне на Паўночным Каўказе і ў раёне Варонежа. У сярэдзіне студзеня была прарвана шматмесячная блакада горада Ленінграда.

Цяпер Чырвоная Армія ішла ў бой ужо з традыцыйнымі воінскімі пагонамі — сведчаннем высокай ацэнкі Радзімай гераізму, воінскага майстэрства і воінскага гонару яе байцоў і камандзіраў.

Надышоў год, аб якім марылі, які прынёс цвёрдую ўпэўненасць у нашай усебаковай перавазе. I хоць усе ведалі, што вайна патрабуе яшчэ многа ахвяр, на салдацкай душы стала святлей. Канешне, фізічная смерць адназначная, паміраць заўжды страшна, але цяпер смерць ужо не здавалася такой брыдкай, таму што намнога бліжэй і рэальней стала мэта ўсіх нашых намаганняў — выгнанне акупантаў, канчатковы разгром фашызму. Савецкі салдат цвёрда пераканаўся ў сваёй ратнай сіле, якой ён мог памерацца з сілай адборных фашысцкіх войск і — перамагчы.

Зрэшты, перамагаць па-ранейшаму было нялёгка. Падзеі на франтах неўзабаве пацвердзілі ўсю важнасць той ісціны, што і цяпер, калі ясна абазначылася наша ваенная перавага, трэба клапатліва і ўсебакова рыхтаваць кожную аперацыю, без чаго немагчыма разлічваць на поспех.

Нямала пабіты вораг усё яшчэ меў каласальную ваенную сілу, сіла яго танкавых армій была па-ранейшаму вялікая.

Хоць задуманае Гітлерам як «рэванш за Сталінград» фашысцкае контрнаступленне ў лютым — сакавіку 1943 года пад Харкавам і Белгарадам і не дасягнула сваёй мэты, яно дало нагляднае ўяўленне аб тым, на што яшчэ здольны фашызм. Трэба сказаць, што гэты ўрок быў улічаны поўнасцю.

На працягу вясны Савецкае Вярхоўнае Галоўнакамандаванне вяло ўсебаковую падрыхтоўку да наступных аперацый, назапашвала рэзервы. У святле летніх падзей, якія затым разгарнуліся, стала відаць уся празарлівасць гэтай работы: наперадзе спела адна з самых грандыёзных бітваў Другой сусветнай вайны, якая патрабавала максімальнай вытрымкі, арганізаванасці, вялікіх матэрыяльных рэсурсаў. Наперадзе была Курская бітва.

Гітлераўскае камандаванне старанна рыхтавала гэтую аперацыю «Цытадэль», імкнучыся ўвесь ход вайны павярнуць на сваю карысць. Менавіта да Курскага выступу былі тайна падцягнуты галоўныя танкавыя сілы вермахта, шчодра аснашчаныя цяжкімі танкамі «пантэра» і «тыгр» з нябачанай дагэтуль бранёй і магутнымі буйнакалібернымі гарматамі. Да ліпеня сорак трэцяга года тут фашыстамі было сканцэнтравана больш дзвюх тысяч танкаў. З такой сілай Гітлер разлічваў разграміць нашы войскі на Курскім выступе і абысці Маскву з усходу.

Увесь ліпень сорак трэцяга года ўвага свету была прыкавана да палітых крывёю і мазутам курскіх палёў. 12 ліпеня пад Прохараўкай адбылася славутая, для нас перамаганосная бітва, калі войскі 5-й гвардзейскай танкавай арміі сустрэліся з двума танкавымі карпусамі фашыстаў. Больш за паўтары тысячы танкаў і самаходных гармат сутыкнуліся тут у сустрэчным баі. Свет яшчэ не бачыў падобнай з’явы — дзве гіганцкія лавіны танкаў сталёвым морам запоўнілі стэпавы прастор.

У бітве на Курскай дузе мы не толькі выстаялі. Такое было і раней. Тут, своечасова падрыхтаваўшыся да таго, каб адбіць варожае наступленне, ведучы цяжкія і небяспечныя баі, ні на імгненне не губляючы кантролю над ходам падзей, мы на выбраных намі рубяжах перамалолі фашысцкую ўдарную сілу і ў загадзя прадугледжаны тэрмін нанеслі ўдары ў адказ. Гэта быў трыумф вытрымкі, майстэрства і сілы Чырвонай Арміі, яе кіраўніцтва.

Ход грандыёзнай бітвы засведчыў перавагу савецкай пяхоты, артылерыі, і асабліва танкавых войск і авіяцыі.

I ўсё ж сказаць толькі аб войсках — мала. Бітва была выйграна дзякуючы намаганням усяго савецкага народа, пачынаючы ад байцоў перадавой аховы дзесьці пад Белгарадам і канчаючы падлеткам-вучнем на якім-небудзь абаронным заводзе ў Сібіры. Вялікую перамогу пад Курскам кавалі ўсе супольна: і тыя, аб гераізм якіх разбілася браніраваная сіла вермахта, і тыя, хто ў глыбокім тыле ствараў усё неабходнае для нашай перамогі.

Быў загадзя створаны і ў патрэбны момант уведзены ў схватку рэзервавы Стэпавы фронт. Пачалося шырокае наступленне чатырох франтоў. У сярэдзіне верасня нашы войскі падышлі да сур’ёзнейшай перашкоды — сівога Дняпра.

Гітлераўскае камандаванне пасля страты левабярэжнай Украіны мела намер стабілізаваць фронт менавіта тут, па лініі «Усходняга валу». Важна было не даць варожым аб’яднанням зачапіцца за Днепр, збіць фашыстаў з перадмаставых умацаванняў і фарсіраваць раку.

Ужо два з лішкам гады палала на нашай зямлі вайна. Мы ўжо былі сведкамі многіх подзвігаў салдат і афіцэраў Чырвонай Арміі. I ўсё ж той парыў, тая масавая самаадданасць нашых войск, якія мелі месца восенню сорак трэцяга пры фарсіраванні Дняпра, зноў узрушылі сэрцы. Перадавыя падраздзяленні пяхоты і артылерыі, не чакаючы падыходу сапёрных часцей і навядзення табельных перапраў, выкарыстоўваючы падручныя сродкі — бёрны, дошкі, дрэва, а то і проста набітыя саломай палаткі, пад ураганным агнём ворага перапраўляліся на правы бераг. Многія са смельчакоў так і не дасягнулі жаданага берага, знайшлі сваю смерць у халоднай дняпроўскай вадзе, а на тых, хто яго дасягнуў, абрынуліся бязлітасныя атакі праціўніка. Імклівасць, баявое майстэрства воінаў першага кідка забяспечылі нашым часцям так неабходныя ім плацдармы, куды неадкладна былі перапраўлены галоўныя сілы армій. У жорсткіх баях 6 лістапада сорак трэцяга года Радзіме была вернута сталіца Украіны — Кіеў.

Фарсіраванне Дняпра на ўсім яго працягу — бліскучая старонка ў гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, старонка доблесці і геройства нашай арміі. Звыш 2400 самых адважных воінаў былі ўдастоены за гэту аперацыю звання Герояў Савецкага Саюза, многія тысячы ўзнагароджаны ордэнамі і медалямі.

З другой паловы лета сорак трэцяга ўвесь аграмаднейшы двухтысячакіламетровы савецка-германскі фронт нястрымна пакаціўся на захад. Вялося наступленне на поўдні. Сумеснымі намаганнямі часцей Чырвонай Арміі і караблёў ВаеннаМарскога флоту ў верасні вызвалены Новарасійск і зноў высаджаны дэсант у Керчы… Зламана абарона ворага на рацэ Міўс і знішчана «блакітная лінія» на Тамані. Чырвоная Армія пачала вызваленне ўсходніх раёнаў Беларусі.

Небывалы размах набыў партызанскі рух. Партызанскія аб’яднанні, што дзейнічалі ў варожым тыле, кантралявалі вялізныя тэрыторыі. Галоўнымі задачамі партызан у той час сталі зрыў чыгуначных перавозак і дэзарганізацыя сувязі і шляхоў зносін у тыле фашысцкіх войск. У жніўні сорак трэцяга года пачалася скаардынаваная Цэнтральным штабам партызанскага руху славутая рэйкавая вайна, у якой прынялі ўдзел партызаны Украіны, Беларусі, Ленінградскай, Калінінскай, Смаленскай, Арлоўскай абласцей. За час гэтай аперацыі, да сярэдзіны верасня, было зроблена 215 тысяч падрываў чыгуначных шляхоў. Потым на чыгуначных магістралях была праведзена яшчэ адна такая аперацыя.

Савецкі тыл працягваў нарошчваць свае намаганні. Ва ўсю сваю гіганцкую моц працавалі на вайну індустрыяльныя цэнтры Урала і Сібіры. Не было дня, каб савецкі друк побач з інфармацыяй аб подзвігах на франтах не паведамляў аб працоўных перамогах у тыле. У гісторыі вайны засведчаны працоўны подзвіг шахцёраў Ісфарынскіх капальняў, якія ў азнаменаванне вызвалення Харкава да 23 жніўня сорак трэцяга года выканалі гадавы план здабычы вугалю.

Рашаючыя перамогі сорак трэцяга года мелі вялікае міжнароднае значэнне.

Перамога пад Курскам сарвала ажыццяўленне адной з новых агрэсіўных аперацый Гітлера, якая прадугледжвала захоп нейтральнай Швецыі. Яна засталася вольнай, і ў гэтым заслуга тых савецкіх байцоў, жывых і забітых, што разграмілі фашыстаў на Курскай дузе.

Сорак трэці год назаўсёды пахаваў надзеі фашызму на перамогу вермахта. Чырвоная Армія, здабыўшы каласальную сілу ў жорсткай барацьбе, стала самай магутнай ваеннай сілай свету. Плячом да пляча з ёю станавіліся аб’яднанні і часці народна-вызваленчых армій акупіраваных фашыстамі краін. У цяжкі момант зімовай кампаніі 1942–1943 гадоў у наваколлі вёскі Сокалава ўступіў у бой з гітлераўцамі сфарміраваны на тэрыторыі СССР чэхаславацкі батальён пад камандаваннем палкоўніка Л. Свобады. Пад вёскай Леніна на беларускай зямлі прыняла баявое хрышчэнне польская дывізія імя Тадэвуша Касцюшкі. У першых жа баях салдаты і афіцэры дывізіі праявілі высокі гераізм. Трое самых адважных з іх сталі Героямі Савецкага Саюза.

Да канца сорак трэцяга года Чырвоная Армія ў кровапралітных баях па ўсім фронце ад Балтыйскага да Чорнага мора вызваліла ад захопнікаў вялізныя тэрыторыі Радзімы і выйшла на лінію Нарва — Пскоў—Віцебск — Мазыр— Фастаў—Знаменка — Запарожжа — Херсон.

Савецкі народ і яго армію чакалі новыя цяжкія баі і новыя перамогі.

[1975]