109. У Амэрыку з Гарбачовым

Мінула трохі часу, я пачаў пісаць чарговую аповесьць, але мусіў увесь час прыпыняцца — не было адбою ад журналістаў, сваіх і прыежджых. За гэты час у Менск завіталі карэспандэнты з Варшавы, Прагі, зь нямецкага «Шпігелю», маскоўскія газэтчыкі наогул, здаецца, не выяжджалі зь Беларусі. Даваць інтэрв’ю — справа няўдзячная ва ўсіх адносінах, бо далёка не заўсёды маеш магчымасьць пракантраляваць аканчальны тэкст, заўсёды знойдуцца недакладнасьці, а то і памылкі, за якія пасьля бывае болей чым прыкра. А тут яшчэ камуністы папракаюць далярамі, — быццам за інтэрв’ю хто плоціць.

Аднойчы нечакана, нават без папярэдняга званку на парозе зьявіўся Анатоль Бутэвіч, які тады працаваў у ЦК, і ашаломіў: трэба ехаць у Маскву. Во білеты, праз тры гадзіны будзе машына і — у аэрапорт. Паедзеце ў Амэрыку з Гарбачовым.

Toe было дзіўнавата, у Амэрыку я яшчэ ня езьдзіў. Але навошта з Гарбачовым? Таго Бутэвіч ня ведаў, сказаў толькі: каманда з ЦК КПСС. Раю пасьпяшацца.

Што ж, дзеля такой справы можна было і пасьпяшацца.

Я хуценька сабраўся і паехаў. У Маскве спаткала ў аэрапорце кансультантка СП па беларускай літаратуры Галя Грыбоўская, адвезла на Старую плошчу. Там хуценька правялі па нейкіх кабінэтах, напісалі, падпісалі што трэба было — дакумэнты, грошы. Валюты ў касе ўжо не аказалася, нейкая бухгалтарка выняла з сумачкі свае 200 даляраў, з тым і паехаў ва Унукаўскі аэрапорт.

У невялічкай і ўтульнай зальцы ўрадавага аэрапорту зьбіраліся тыя, каму належала суправаджаць Гарбачова на спатканьне з Рэйганам. Там я ўбачыў некаторых знаёмых і сярод іх пісьменьнікаў Iгара Дзядкова і Уладзіміра Карпава, рэжысэраў Марка Захарава, грузіна Тэнгіза Абуладзэ, цэкоўца Наіля Бікеніна, журналіста Андрэя Грачова, некаторых іншых. Гарбачоў з Раісай Максімаўнай і аховай ляцелі ў другім самалёце.

Пералёт быў даўгі, зь дзьвюма пасадкамі — у Англіі і Канадзе. Ці ня ўсе ў самалёце былі між сабой знаёмыя, сядалі хто дзе хацеў і актыўна кантактавалі. Ля мяне сеў нейкі незнаёмы чалавек, дужа гаваркі і кампанейскі, ён усё распытваў мяне пра палітыку ў Беларусі і сам шмат распавёў пра перабудову. Пасьля я папытаўся, хто гэта, але ніхто са знаёмых ня мог мне адказаць. У Нью-Ёрку той зьнік, і болей я яго ня бачыў.

Першую ноч у Амэрыцы пераначаваў у цесным кутнім пакойчыку беларускага прадстаўніцтва ў ААН, куды мяне пасяліў прадстаўнік Леў Максімаў. Ён сказаў, што ў тым пакоі знаходзілі прытулак шмат якія беларускія пісьменьнікі, што прыяжджалі на сэсіі ААН. Затым мяне перавялі ў недалёкі гатэль, да астатняй дэлегацыі. Пра тое паклапаціўся Iгар Дзядкоў, — каб быць разам. Там на адным паверсе мы пражылі побач некалькі дзён. Нашымі суседзямі былі Андрэй Грачоў і акадэмік Алег Багамолаў. Першы дзень (хутчэй рэшта дня) апынуўся вольным, і мы пайшлі швэндаць па горадзе, які бачылі ўпершыню. Пятая авэню, ваколіцы цэнтральнага парку, Брадвей… У Нью-Ёрку найперш уражвалі яго высачэзныя шкляныя гмахі. Вуліцы, што ўдзень патаналі ў цяні, ноччу былі дашчэнту заліты электрычнасьцю — тое было ненатуральна пасьля цёмнай і пустэльнай уначы Масквы. Тут да ранку таўкліся людзі, панавала разнамоўе, чуўся звыклы расейскі мат, — нашы ня стрымліваліся, мяркуючы, што ніхто іх не разумее.

Пакуль наш шэф кантактаваў з Рэйганам, мы ўдзельнічалі ў прэс-канфэрэнцыях, дзеля якіх, як я зразумеў, і прыехалі. Кіраваў усім прэс-аташэ Андрэй Грачоў. На добрай ангельскай мове ён тлумачыў рознакаляровым журналістам асновы новай палітыкі Гарбачова, мы ўдакладнялі дэталі і адказвалі на пытаньні. Цікавасьць з боку журналістаў была вялікая, пытаньняў задавалі шмат. Не на ўсе зь іх мы маглі даць адказы, асабліва ў галіне эканомікі ці фінансаў. Ну а што да культуры, дык тут Iгар Дзядкоў і адказваў і азадачваў адначасна. Бо і сам надта сумняваўся ў перабудове, якая ажыцьцяўляецца пад кіраўніцтвам партыі камуністаў.

Першую сустрэчу з Гарбачовым на амэрыканскай зямлі я прапусьціў — з Уладзімерам Карпавым хадзілі па НьюЁрку. Позна ўвечары заблудзіліся і ня ведалі, як дабрацца да нашага гатэлю. Узялі таксоўку, сеўшы ў якую, я запытаў у Карпава: «А на якой мове мы размаўляць будзем?» I тады наш шафёр кажа: «На расейскай, таварышы, на расейскай». Аказалася, што ён зь Ленінграду, колькі год таму прыехаў да сына, які тут меў пасьпяховы бізнэс, але прагарэў, і цяпер, каб уратаваць таго ад банкруцтва, бацька па васямнаццаць гадзін у суткі круціць баранку — зарабляе грошы. Мы паспачувалі старому.

У адзін зь дзён напрыканцы візыту я быў прызначаны ў групу эканамістаў для сустрэчы ў амэрыканскіх дзелавых колах. Сваіх расейскіх калегаў у гатэлі не знайшоў, думаў, што пабачу іх на месцы сустрэчы, недзе ў Iнстытуце ўсходніх зносінаў, ці як ён там дакладна называўся. Прыехаў туды загадзя, чакаў каля брамы, ды нікога не дачакаўся. Змушаны быў ісьці адзін, бо насьпеў час сустрэчы.

У шыкоўным будынку па шырокай дывановай лесьвіцы мяне прывялі на другі паверх, дзе за круглым сталом ужо сабраўся з тузін старых амэрыканцаў, — усе старанна апранутыя, у тройках, з гальштукамі і бабачкамі. Некаторыя зь кіёчкамі ў руках. Па чарзе прадставіліся, усім я паціснуў іх старэчыя, бы птушыныя лапкі, пальчыкі. Селі за ланч, штось елі, трохі выпілі віна, якое падліваў служка. Пакуль былі заняты ланчам, усе маўчалі. (Амаль маўчалі.) Толькі як ланч быў скончаны, перавялі позіркі на госьця. Госьць у той час пачуваўся даволі ніякавата, бо калегаў усё не было. А што гаварыць з гэтымі, ня ведаў.

Закурыўшы свае сігары, «гэтыя» найперш папыталіся, якую фірму госьць прэзэнтуе? Я трохі памарудзіў і адказаў, што тая фірма завецца Саюз пісьменьнікаў. Гаспадары стрымана зірнулі адзін на аднаго, хтось пагартаў нейкія паперы, што былі раскладзены перад ім, ды, мабыць, названай фірмы ў іх не знайшоў. Але болей не пытаўся. Я штось пачаў гаварыць пра важнасьць устанаўленьня эканамічных сувязяў паміж нашымі краінамі, мяне засяроджана слухалі, хаця за сталом ужо запанавала няёмкасьць. Я ўсё не пераставаў чакаць сваіх эканамістаў — адмыслоўцаў з міністэрстваў і ведамстваў, ды іх не было. Тады пасьля даволі працяглай паўзы адзін ці не самы стары амэрыканец запытаў: «А якім чынам яны могуць вывозіць прыбыткі ад свайго бізнэсу? Ці ня мог бы сэр Быкаў назваць адпаведны банк?». Сэр Быкаў на тое толькі паціснуў худымі плячыма. Тады старэйшы за сталом падняў бакал зь віном і прапанаваў выпіць за здароўе прэзыдэнта Гарбачова. Выпілі і ўсе ўсталі. Мой візыт да дзелавой Амэрыкі быў скончаны.

Увечары ў гатэлі я папытаўся ў Iгара Дзядкова: як тое разумець? Чаму савецкія эканамісты ігнаравалі сустрэчу? Iгар Аляксандравіч, які лепей за мяне арыентаваўся ў вялікай палітыцы, толькі ўсьміхнуўся: а што б яны там сказалі? Што яны наогул могуць сказаць амэрыканскім капіталістам? Ды й не па тое яны прыехалі…

Мабыць, і праўда — не па тое…

Разумны і сумленны Iгар Аляксандравіч! Тое была мая перадапошняя зь ім сустрэча. Апошняя адбылася праз трохі часу ў Маскве. Пасьля сэсіі позна ўвечары мы паехалі зь ім да Лазара Лазарава. Трохі выпілі там. Дзядкоў ужо жыў у Маскве, працаваў у нядаўнім часопісе «Коммунист», пераназваным на «Свободную мысль». На той час ён напісаў і выдаў кнігу пра маю творчасьць, шмат друкаваўся ў маскоўскіх літаратурных часопісах.

Але настрой яго мне не спадабаўся — быў змрочны, упалы. Позна ўначы я адвёз яго на таксі да ягонай кватэры, мы коратка разьвіталіся і болей ужо не пабачыліся. Iгар Аляксандравіч неўзабаве памёр ад невылечнай хваробы…

А тады быў прыём у ААН, мы спаткаліся зь Міхаілам Сяргеевічам і Раісай Максімаўнай; за фуршэтам я трохі пагутарыў з Аляксандрам Мікалаевічам Якаўлевым. Папытаўся, чаму ён сышоў з культуры, якой апекаваўся ў ЦК, і той адказаў проста: камунапатрыёты выжылі. Як пасьля стала вядома, тое было праўдай. Камунапатрыёты заўсёды і ўсіх перамагалі — нават членаў палітбюро, — такую мелі сілу.

Уначы мяне пабудзіў Iгар Дзядкоў — усіх нашых з гатэлю клікалі ў прадстаўніцтва ААН, дзе мелася сустрэча з Гарбачовым. Мы хутка апрануліся і пайшлі — прадстаўніцтва было недалёка. Там перад варотамі ўжо зьбіраліся нашы, але ў будынак нікога не пушчалі — чакалі, калі падвязуць «раму», патрэбную дзеля бясьпекі Гарбачова. Абсурднасьць той меры была відавочнай — ад каго забясьпечваць ягоную бясьпеку? Але менавіта так. I мы не маглі даўмецца, якая прычына змусіла Гарбачова паднімаць сярод ночы ягоную дэлегацыю? Што здарылася? Тады паявіўся Шэварднадзэ і сказаў, што Гарбачоў перапыняе візыт, і мы вяртаемся. Але чаму, што здарылася? «А вы ня ведаеце, што здараецца дома, калі гаспадар у ад’езьдзе?» — сказаў шматвопытны журналіст-міжнароднік Валянцін Зорын. Мы пахаладзелі. Я спалохаўся, як даўно ўжо не палохаўся — няўжо путч? «Няўжо яны адважыліся!» — ціха і разгублена гаварыў Дзядкоў.

Але тады яны яшчэ не адважваліся, путч чакаў свайго часу, а мы проста вярталіся. Пра тое сказаў Гарбачоў, сабраўшы дэлегацыю: у Арменіі бяда, растрэсла рэспубліку, раніцай адлятаем.

А ў нас на ранак было прызначана спатканьне зь дзелавой элітай Нью-Ёрку. Мы ня ведалі, што рабіць, тады Алег Багамолаў сказаў, што няёмка падводзіць важных людзей, якія зьбяруцца ў шыкоўным гатэлі «Роджэрс-Асторыя», трэба паехаць і ўсё правесьці ў тэмпе. Так і зрабілі. Але пакуль там, расьсеўшыся за ланчам, слухалі нетаропкія развагі старых мільянэраў, пачуваліся ўсе, бы на іголках. Час дужа падпіраў. Асабліва, як заўважылі, што некаторыя з нашых па адным зьнікаюць. Мы з Багамолавым і рэдактарам «Известий» Лапцевым сядзелі ў самым кутку, і нам нязручна было выбірацца з холу. Тая нязручнасьць нас здорава падвяла, бо як мы нарэшце выбраліся, аўтобусаў перад гатэлем ужо не было — усе зьехалі ў аэрапорт. Пачалі бегаць, каб злавіць якое таксі. Нарэшце Багамолаў згледзеў знаёмага журналіста ў машыне, які нас і завёз у аэрапорт імя Кенэдзі. Мы ледзьве пасьпелі ў самалёт.

А Уладзімер Карпаў не пасьпеў, самалёт ужо вырульваў на ўзьлёт, і Герою Савецкага Саюза давялося крычаць і махаць рукамі, каб яго не пакінулі. Сам Гарбачоў даў каманду прыпыніцца і ўзяць пасажыра. Узьлезшы на борт, Карпаў гучна лаяўся з такой арганізацыі візыту, астатнія маўчалі. Усе былі незадаволеныя тым, што важны візыт па сутнасьці сарваны. Самы раз было б выпіць, але алкаголю ў самалёце не было, Гарбачоў прапаведаваў цьвярозасьць і змагаўся з п’янкамі. Затое ва Унукаўскім аэрапорце знайшоўся і каньяк і яшчэ нешта. Там усе добра расслабіліся. Пад раніцу Алег Цімафеевіч падвёз мяне ў Шарамецьева1, адкуль я скіраваў у Менск.

Тая паездка была, можа, самай прыкрай з усіх маіх паездак за мяжу. Вядома, шмат што можна было сьпісаць на жахлівую катастрофу ў Арменіі, але ня ўсё. Я ўбачыў тады акружэньне ініцыятара перабудовы і дужа засумняваўся, што яно імкнулася да яе. I м і без таго было няблага. А можа, нават і лепей, чым у тым часе, які наступіў пасьля і ў які яны зусім не імкнуліся. Адзін зь іх, самы тады лісьлівы і надзейны паплечнік, пасьля назаве Гарбачова «ангелом тьмы» і кінецца роспачна аднаўляць тое, што было неспадзявана адкінута гісторыяй.