45. Італьянец Марыё

Як казалі тады вопытныя кіношнікі — фільм можа зьняць і дурань, але дурань ніколі яго ня здасьць. То была праўда. Працэс здачы фільму, можа, цяжэйшы за здымкі. Ужо хоць бы таму, што здаюць два-тры бяспраўныя чалавекі (рэжысэр, дырэктар, сцэнарыст), а прымаюць дзясяткі чыноўнікаў, надзеленых высокімі дзяржаўнымі паўнамоцтвамі.

Марудна, тлумна, нэрвозна прайшлі ўсе беларускія інстанцыі (кінастудыя, мінкульт, палітаддзел вайсковай акругі, ЦК), павезьлі карціну ў Маскву. Паколькі ведалі, што справа здачы доўгая і працаёмкая, уладкаваліся ў самы танны гатэль — на сельгасвыставе. Фінансаваньне фільму было ўжо зачыненае, грошы скончыліся. Дачакаліся прызначанага глаўкам дню на знаёмым кожнаму кіношніку Вялікім Гнезьнікоўскім завулку. Цэлы дзень ішло абмеркаваньне. Начальнік глаўку, сланападобны кінабюракрат Баскакаў, выслухаў усе прэтэнзіі да фільму з боку сваіх дампрыдзіралак, высакалобых спэцыялістаў і адмовіў Віктараву ў прыёме. Перанесьлі тую працэдуру на наступны дзень, абавязаўшы рэжысэра штось выразаць. На другі дзень прэтэнзіі на тым ня скончыліся, знайшліся новыя. На трэці тое ж самае.

Грошы нашы канчаліся, жыць у Маскве не было як. Тады дырэктар карціны Тульман кажа рэжысэру: «Звані ў Менск, прасі падтрымкі ў ЦК. Бо наш ЦК фільм адобрыў, якога ж ражна гэтым трэба?». Віктараў звоніць у ЦК самому сакратару Шауру, кажа: «Во тую сцэну зь нямецкім танкам вы ж адобрылі? А тут нейкая Зусева пярэчыць супраць яе, фільм не прымаюць. Дык як нам быць?» Настала невялікая паўза, пасьля якой таварыш Шаура кажа: «Таварыш Віктараў, зрабіце так, як раіць таварыш Зусева».

Мусілі перарабляць паводле ўказаньняў таварыша Зусевай. Але штосьці ўгледзеў сам Баскакаў і прыёмны акт зноў не падпісаў. Рэжысэр у паніцы — што рабіць? Тады адзін зь яго знаёмых масквічоў-кіношнікаў кажа: «Трэба напаіць Баскакава, і прыме». Тое нам здалося неверагодным — як можна гэткае прапанаваць такому важнаму саноўніку? Але мусілі. Віктараў сабраў у каго колькі было ў кішанях і ўвечары адправіўся на Вялікі Гнезьнікоўскі. Мы засталіся чакаць у гатэлі. Чакалі да ночы і, не дачакаўшыся, паклаліся спаць.

Назаўтра раніцай пастукаліся ў нумар да Віктарава, той яшчэ спаў пасьля ўчарашняга. Не адразу прачнуўся, бесклапотна пацягся і кажа: «О-кей, хлопцы, акт падпісаны. Едзем дахаты…».

Так здалі ўрэшце шматпакутны фільм. На экранах ён прайшоў малапрыкмечаным, і я думаў, што за наступны сцэнар сяду ня хутка. Сталася, аднак, трохі інакш.

Пасьля выхаду «Трэцяй ракеты» асобнай кніжкай і асабліва пасьля выданьня яе ў Маскве крытыка трохі зьмяніла свае ацэнкі аповесьці. Фільм, які б ён ні быў, усё ж дадаў грунтоўнасьці літаратурнай першакрыніцы. Аўтар, аднак, адчуў пэўнае расчараваньне, мабыць, на тое паўплывалі незабыўныя пакуты кінатворчасьці. Тым болей, што наступная аповесьць, напісаная ў ключы папярэдняй, набыла яшчэ больш вастрыні ў сацыяльна-псыхалягічных адносінах. Аднойчы ў прыватнай размове за сталом мой аднагодак акадэмік Iван Навуменка сказаў, гледзячы мне ў вочы: «Я лепшы за цябе пісьменьнік, толькі ты ўмееш завастраць». Што ж, мабыць, доктар і акадэмік меў рацыю, сапраўды ў мяне атрымлівалася востра. Але пасьля «Здрады» я інстынктыўна адчуў патрэбу ў чымсь болей мяккім, нават добрым. Хацелася той дабрыні, якой так мала было ў жыцьці і наўрад ці здаралася на вайне. А можа, гэта адчуваўся пэўны сум па рамантыцы? Той, вядома, якая ішла зь мінулага, з кніжак, прачытаных у юнацтве, і несла з сабой непажаданую ў наш час сэнтымэнтальнасьць. Хацелася вылучыцца з жорсткага натоўпу, кудысь адасобіцца, дзе толькі — ён і яна. Хай сабе ў акопе. У лесе. Тым болей у гарах. Ці ў дарозе.

У дарозе, мусіць, найлепш, на вайне то будзе найменш фальшыва. Бо вайна — скрозь дарога. Ці туды, ці назад. Ці ў рай, ці ў пекла. А яшчэ больш тыпова, калі пойдуць у рай, а прыйдуць у пекла. Тут ужо не рамантызм, а самы жорсткі сучасны рэалізм. Iх поўнае і арганічнае спалучэньне.

Пачатак творчага працэсу ў мастацтве заўжды таемны, няўлоўны і невыразны, першыя ягоныя імпульсы зьяўляюцца падсьвядома, здаецца, без удзелу волі і розуму. «Творчасьць бесьсьвядомая», — пісаў некалі англічанін Карлейль. Так і ў мяне неўпрыкмет высьпеў намер «Альпійскай балады». Там сапраўды — ён і яна, абое гнаныя і прасьледаваныя ў самых драматычных абставінах, дзе, аднак, выяўляецца вечная праява жыцьця — каханьне. Вядома, што каханьне перамагае шмат што, бывае, што перамагае і сьмерць. Вобраз гераіні падказаў выпадак з вайны, той жа выпадак нагадаў антураж падзеяў — горы, зусім рамантычны, пачынаючы з назвы — Альпы. Што ж да героя, дык Iванаў як характары я ведаў добра, шмат іх пабачыў на вайне. Пэўныя складанасьці ўяўляла мова дзяўчыны, гэты кангламэрат зь дзьвюх-трох моваў, галоўнай зь якіх, ведама ж, была італьянская. Iтальянскай мовы я ня ведаў і пракансультавацца ня меў у каго. Але дапамог выпадак.

Аляксей Карпюк на той час уладкаваўся працаваць у агенцтва «Iнтурыст», меў на чыгуначным вакзале свой працоўны офіс — маленькую каморку на першым паверсе. Ужо тады мы зь ім сябравалі. Звычайна Аляксей сядзеў за друкаркай, чарговы раз перадрукоўваў свае аповесьці, на размову ў яго заўжды не хапала часу. Але во неяк пазваніў, кажа — зайдзі. Я прыйшоў і застаў у яго невядомага чалавека з разгубленым позіркам. Выявілася, што гэта італьянскі турыст, якога памежнікі зьнялі з варшаўскага цягніку, бо ў яго не аказалася пашпарту. Што зь ім рабіць далей, было невядома. Успомніўшы, аднак, пра мой клопат, Карпюк і патэлефанаваў мне.

Найперш мы завялі італьянца ў рэстаран, накармілі яго. Ён трохі гаварыў па-расейску і распавёў нам, што згубіў кашалёк, а ў кашальку пашпарт і грошы. Пакуль памежнікі вырашалі, што рабіць зь небаракам, мы пасялілі яго ў прывакзальным гатэліку, дзе ён нудзіўся дні тры ці чатыры. Клікалі яго Марыё, родам ён быў з Генуі, працаваў у мэдыцыне. Той час я браў у яго ўрокі італьянскай мовы — вядома, у межах патрэбы маёй гераіні, якую я ўжо назваў Джулія. (Iмя, дарэчы, не зусім італьянскае, але пра тое я дазнаўся пасьля.) Праз колькі дзён знайшліся дакумэнты італьянца, якія былі ў яго скрадзены ў Ленінградзе, мы праводзілі госьця на варшаўскі цягнік і разьвіталіся. Той паабяцаў болей не патыкацца ў краіну, дзе гэткія рукастыя зладзеі. Гісторыя гэта, аднак, празь нейкі час займела адмысловы працяг.

Сцэны ўцёкаў герояў ды інтымныя сцэны сярод альпійскіх лугоў пісаліся ўвогуле лёгка, паэзія каханьня захапіла б нават чэрствага аўтара. Але дзесь ён адчуў, што аднае паэзіі будзе мала. Усё ж у драматычны ваенны час нельга было выключыць зь сюжэту сацыяльныя акалічнасьці. Хоць Iван з Джуліяй і адасобіліся ў гарах са сваім каханьнем, вайна на іх не забылася. А нядаўняе мінулае ў перадваенныя гады зь іх сацыяльна-палітычнай драмай таксама не зьнікала зь Iванавай сьвядомасьці. На глебе мінулага і ўзьнік першы разлад адносінаў паміж чалавекам з Усходу і дзяўчынай іншай, заходняй культуры. Разлад, які мог быць улагоджаны толькі каханьнем, што і адбылося ў сюжэце пазьней. (Тыя сцэны пры друкаваньні ў Маскве выклікалі найбольшы супраціў рэдактуры.)

Як заўжды, аповесьць першым выданьнем выйшла ў «Маладосьці», якая працяглы час даволі ўважліва адносілася да маёй творчасьці. Чаго нельга сказаць пра «Полымя» — тады адмысловы орган, створаны для намэнклятурнай пісьменьніцкай эліты. Але мяне задавальняла і «Маладосьць», хоць мой узрост і перакрочыў маладзёвыя рамкі. У часе абавязковага тады папярэдняга абмеркаваньня на рэдкалегіі Пімен Панчанка сказаў: «Канешне, усё тое — няпраўда, а верыцца. Значыць, гэта — мастацтва».

Добрыя водгукі на аповесьць прыслалі шмат якія чытачы, звычайна скупы на пахвалы Янка Брыль, маладзейшыя пісьменьнікі. Атрымаў добры ліст з Зэльвы ад мала каму знаёмай тады Ларысы Геніюш, яна была ў захапленьні ад Iвана, пакутнага і шчырага беларуса, які сваёй ахвярнасьцю выратаваў эўрапейскага чалавека. А яе муж, доктар Iван Пятровіч Геніюш, неўзабаве завітаў да мяне ў Горадню, распавёў пра свой і жончын гаротны лёс. З таго часу ён часьцяком наведваўся да мяне на вуліцу Кашавога, калі прыязджаў па сваіх доктарскіх справах. Працаваў ён у Зэльве дэрматолягам. Увогуле ён мне падабаўся сваёй непадробнай беларускай шчырасьцю. З нашых гаворак я пазнаў нямала новага і нават неспадзяванага з жыцьця на акупаванай тэрыторыі, пад немцамі, а таксама ў Празе. Факты, пра якія распавядаў Геніюш, ня надта ўлагоджваліся з тымі, што мы засвоілі з савецкай прапаганды. Распавёў, як пасьля вайны Геніюшаў «бралі» ў Празе, як Ларыса Антонаўна не адчыняла кадэбістам дзьверы і абяцала выкінуцца ў вакно, а тыя расьцягвалі ўнізе брызэнт, каб яна не забілася. I м дужа патрэбна была яна жывая, бо празь яе мелі намер дазнацца пра архівы апошняга прэзыдэнта БНР Абрамчыка.

Было і яшчэ прыкрае здарэньне, якое прычынілася да лёсу Геніюшаў. Тут праявіўся яго вялікасьць выпадак. Ці правіць ён сьветам, як казалі французы, я ня ўпэўнены, а ўжо лёсам чалавека — пэўна. У маім лёсе было нямала лёсавызначальных выпадкаў, але болей за іншыя ўражвае выпадак з Іванам Пятровічам Геніюшам.

Іван Пятровіч — доктар, працаваў у Празе, быў далёкі ад палітыкі, якой болей займалася жонка Ларыса Антонаўна. Але, натуральна, будучы беларусам, належаў да беларускай абшчыны, якая часам наладжвала свае імпрэзы. Як пачалася вайна, ніхто зь беларусаў, вядома, не шчыраваў за Гітлера, але і ўхіліцца ад нейкай хоць бы сымбалічнай падтрымкі таксама не выпадала. Праводзілі сход, на які сабралася трохі народу. А Іван Пятровіч спазьніўся і прыйшоў, як ужо ўсе былі сабраныя. Хітры Ермачэнка, які кіраваў абшчынай, спытаўся, хто будзе старшынёй сходу. І нехта падказаў: «А во Геніюш, усё роўна яму няма дзе сесьці, апроч як у прэзідыюм».

А як зь ініцыятывы Ермачэнкі прынялі славутую тэлеграму Гітлеру, спатрэбілася яе падпісаць. Каму? Вядома ж, старшыні сходу. Іван Пятровіч казаў, што ў той момант у яго пацямнела ўваччу. І было з чаго. Тая тэлеграма пасьля вайны абышлася старшыні сходу ў 8 гадоў Варкуты і да сьмерці абвінавачваньнем у прыслужніцтве Гітлеру.

Геніюшаў зьвезьлі ў Варкуту, дзе адбылі восем год, але архіваў ня выдалі. I дагэтуль, кажуць, архівы ў надзейным месцы. Геніюшы ў Зэльве жылі ў рэжыме рэгулярнай аблогі, пад няспынным наглядам КДБ ды суседзяў. I ня дзіва. Ларыса Антонаўна адмаўлялася прыняць савецкае грамадзянства і прасілася адпусьціць яе з мужам у Чэхію, пісала лісты за мяжу. Iхні сын Юрка, якога яны знайшлі, вярнуўшыся з Варкуты, жыў у Беластоку, быў польскі падданы, і бацькі доўга ня мелі магчымасьці нават наведаць яго. (Пасьля сьмерці бацькоў ён таксама загінуў загадкавым чынам. Добра, што маці ўжо ня суджана было дазнацца пра тое.) Так зьвёўся некалі вялікі і слынны род беларускіх Геніюшаў.