52. Дубавінкін. Вылчавы

У нашу абласную рэдакцыю, якая тады перабралася з цэнтру гораду за чыгунку, аднойчы зайшоў незнаёмы чалавек і, зірнуўшы выразным позіркам на тых, хто быў у габінэце, сказаў, што яму трэба пагутарыць з Быкавым. Як усе таропка вымеліся, паказаў мне пасьведчаньне з буйнымі літарамі КГБ СССР і назваў сябе: падпалкоўнік Дубавінкін. Размова пачалася з агульнага знаёмства: колькі гадоў, адкуль родам. I далей: «Мабыць, вы разумееце, па якой я справе? Ну, вядома ж, наконт вашай п р а ц ы, што надрукаваў „Новый мир“. Трэба думаць, па недагляду, інакш „ни один уважающий себя орган не мог бы напечатать такой труд“».

Тая бяседа, аднак, мела ўсе адзнакі допыту. Падпалкоўніка дужа цікавілі мае адказы на яго ўвогуле наіўныя ці нават дурныя пытаньні. Я адказваў вельмі стрымана, дужа не хацелася мне ні размаўляць, ні спрачацца. Тады ж, аднак, зразумеў, што гродзенскія органы нічога пра мяне ня ведаюць, ім патрэбны быў першапачатковы матэрыял, і яны ўзяліся зьбіраць яго менавіта такім прымітыўным для сябе спосабам. Мабыць, гэтак прысьпічы-ла. Увечары таго дня без папярэдняга званку на кватэру прыйшоў Павел. Ён выглядаў надта заклапочаным і ні пра што не пытаўся, нічога не сказаў. Толькі сваім апанураным выглядам сьведчыў, што сталася кепскае. Зрэшты, кепскае і сталася, прынамсі для яго. У хуткім часе, мабыць, у мэтах ізаляцыі Быкава яго перакінулі на працу ў самы аддалены раён Гарадзеншчыны — Карэліцкі. (Не дзеля апраўданьня яго, а дзеля ісьціны трэба зазначыць, што мой сваяк шкоды мне не зрабіў, і ўвогуле я яму ўдзячны за тое.)

У Беларусь прыехаў балгарскі пісьменьнік Найдзен Вылчаў. Як заўжды гэта рабілася, пасьля нядоўгай гасьціны ў сталіцы яго скіравалі ў правінцыю — на гэты раз у Наваградак. Вылчаў быў першы раз у Беларусі і, мабыць, не чакаў такой увагі да сябе. Першай жа ноччу ў наваградзкім гатэлі яго абрабавалі, але ён нават не распавёў пра тое гаспадарам. Пасьля павезьлі ў Бярозаўку на шклозавод, дзе меліся быць выступы з удзелам мясцовых пісьменьнікаў. Мы з Карпюком паехалі на сустрэчу. Выступ адбыўся, як заўжды, у перапоўненай залі, усім цікава было ня толькі паслухаць вершы, але і паглядзець на паэта з далёкай братняй краіны. На абед, які наладзілі на прыгожым нёманскім беражку, зьехалася ўсё бярозаўскае і наваградзкае начальства ды яшчэ і гродзенскае таксама. Ежы і пітва прывезьлі цэлую машыну «хуткай дапамогі». Уздоўж Нёмана разаслалі абрусы, і загучалі тосты — у гонар партыі, перадавікоў вытворчасьці, за росквіт сацыялізму і дружбу народаў. Госьць сядзеў моўчкі, падобна, на яго ўжо забыліся, асабліва як высьветлілася, што ён ня п’е. Тое трохі засмуціла беларусаў, але ненадоўга. Да вечару ўсе бутэлькі былі пустыя, а над нёманскімі плёсамі далёка разносіліся «Подмосковные вечера». Найдзен ціха папытаў у мяне: «А што, у вас сваіх песьняў няма?».

У тых грозных грымотах, якія раздаваліся з поваду аповесьці Быкава, Саюз пісьменьнікаў доўга не прымаў ніякага ўдзелу, і я ўжо быў пры думцы, што ягонае кіраўніцтва на маім баку. Ды дзе там! Аказалася, што на партсходах таксама ішло бурнае асуджэньне, некаторыя камуністы патрабавалі прыняць меры. Асабліва абураўся Iван Новікаў, зь якім мы разам ваявалі ў Венгрыі. Другі Iван, які пры сустрэчы ветліва і дабражадана вітаўся, у сваіх лекцыях ва ўнівэрсытэце падвяргаў жорсткай крытыцы адступніка ад сацрэалізму. Толькі маладзейшыя былі абураныя тым, што вакол мяне адбывалася. Сустрэты мной у Менску малады, але паважаны крытык Віктар Каваленка моцна паціснуў руку і сказаў, што хлопцы з Акадэміі [навук] — на маім баку. I ня толькі з Акадэміі. Алесь Адамовіч, які тады быў звольнены з Маскоўскага ўнівэрсытэту за адмову падпісаць прафэсарскі ліст супраць Сіняўскага і Даніэля, ня раз тэлефанаваў зь Менску, каб я трымаўся і не ўпаў у паняверку. Праўда, сам ён тады ўжо абараніў доктарскую дысэртацыю, здаецца, у Кіеве з дапамогай масьцітага Леаніда Навічэнкі. Той жа Навічэнка аднойчы выпадкам завітаў у Горадню, каб сустрэцца са мной і падтрымаць. Шкада, мяне не аказалася дома. Затое іншыя ўкраінскія пісьменьнікі, у тым ліку і мае нядаўнія сябры, гатовыя былі наладзіць мне байкот. Пры сустрэчы на маскоўскім пленуме Алесь Ганчар папытаўся, хто даў гэткае імя прахвосту-сьмершаўцу Сахно? Я сказаў, што аўтар. Тады ён абурыўся: «А мы чулі, што тое зрабіў нейкі жыдок з „Нового мира“. Ад цябе таго не чакалі…». Празь нямала гадоў, як у Кіеве абмяркоўвалася магчымасьць друку гэтай аповесьці на ўкраінскай мове, той жа Ганчар сказаў: толькі цераз мой труп! I я думаў: няўжо тут уся справа ў хай сабе і адыёзным прозьвішчы? А можа, яшчэ ў чым, болей глыбінным, пра што, аднак, не гавораць? Саромеюцца ці што? Дзякуючы, аднак, прынцыповай пазыцыі маіх сяброў, славутых украінскіх пісьменьнікаў У. Яварыўскага, Д. Паўлычкі, I. Драча аповесьць выйшла на ўкраінскай мове ў перакладзе нашай мілай Тані Кабржыцкай.

Неўзабаве пасьля прыезду да нас Найдзена Вылчава прыехаў другі Вылчаў — Георгі, навуковец, унівэрсытэцкі выкладчык. Ён аказаўся дужа кампанейскім чалавекам, няблага гаварыў па-расейску. Рыгор Барадулін узяў яго і яшчэ мастака Барыса Заборава ў Вушачу, на госьці да маці. Я наведаў іх па дарозе з дому ў Менск. Бацькоўская хата Рыгора хавалася ў засені пасаджанага бацькам вяза, ззаду за ёй быў садок. А на ганку стаяла мілая кабета Акуліна Iванаўна — Грышкава маці, тыповая ўшацкая аўдавелая з вайны гаротніца, у якой адзіная ўцеха ў жыцьці — сынок. Геніяльны нацыянальны паэт, што для маці, аднак, мала значыла. Для маці значыла ўсё толькі тое, што ён — сынок. I жыла яна тым вялізным пад неба пачуцьцём, вышэй ад якога не бывае нічога. Памятаю, там ці, можа, пазьней я паспрачаўся з Барысам Заборавым, які ў адрозьненьне ад некаторых з нас ня дужа надаваў хвалы калегу Міхасю Савіцкаму, што тады шпарка і ўпэўнена ўзыходзіў на беларускі мастакоўскі алімп. Час, аднак, паказаў, што Забораў меў рацыю, а я памыляўся — на вялікі мой жаль.

У Горадню зь Менску прыехаў Васіль Буран, які рыхтаваў да абароны кандыдацкую дысэртацыю па творчасьці Быкава. Дысэртацыю не прымалі, бо там даваліся ня тыя ацэнкі некаторым момантам маёй творчасьці. Васіль біўся над ёй колькі месяцаў і ўсё марна. Я сказаў яму: «Напішы ты, што ім патрэбна». Але Васіль, які аказаўся слаўным украінскім хлопцам, маім аднагодкам, упарціўся. Дык мы разам сядзелі вечар, і я памагаў яму рабіць фармулёўкі ўласных творчых хібаў. Здаецца, тое памагло, дысэртацыю прынялі.