28. Няўдзячны шынэлак. Валодзя

28. Няўдзячны шынэлак. Валодзя

Даўно людзьмі заўважана, што бяда ня ходзіць адна, бяда любіць кампанію. Хаця наступныя за першай беды ўжо ўспрымаюцца інакш, часам з гумарам, са зьедлівай самаіроніяй. Як у мяне з абмундзіроўкай, якая для маладога вайскоўца заўсёды нямала значыць. Хацелася выглядаць «як усе», лічылася нягожа, калі на цябе будуць паказваць пальцам. Тым болей у горадзе.

Тады ў Сафіі ў мяне ўзьніклі менавіта такія праблемы: не было гожай абмундзіроўкі. Яшчэ ў Аўстрыі пачаў зьдзяваць гімнасьцёрку і адарваў каўнер, які амаль сапрэў за зіму. Выдалі з падменнага фонду б/у. Быццам і ніштаватая гімнасьцёрка, але зь дзьвюма лапікламі: ззаду на левай лапатцы і сьпераду на грудзях, — пэўна, зьнятая з забітага. Шынэлак мой аказаўся з падпаленымі поламі, бо ляжаў у машыне, а як прарываліся ў Венгрыі, тая машына згарэла, пасьпелі выхапіць толькі гэты падгарэлы шынэлак. (У рэчмяшку згарэлі і малюнкі ў альбоме. Маляваў жа…) I во ў такім шынялі з падпалінамі прыехаў у Сафію. Улетку нічога, але ж пачалася восень, насталі халады. Неяк стаю на Арловым мосьце ў сваёй гімнасьцёрцы, чакаю аўтобус на Плоўдзіўскую шашу. А ўжо зімна, падае рэдкі сняжок. Побач ідуць балгары, чую гамоняць: «Братушка — сібірак, сібірак…». Я ўвесь азяблы, а яны думаюць, што загартаваны, мне цёпла, бо сібірак.

Каб неяк даць сабе рады, купіў шынэль у аднаго балгарскага генэрала. Балгарскую ж армію разагналі, афіцэраў звольнілі. А форма ў іх была такая, як у царскай Расеі, толькі з шасьцю гузікамі, — падобная да нашай. Шынэлак быў харошы, хіба з адным немалым недахопам — чырвонай падкладкай. Ну але калі добра затуліць полы, дык і нішто. Хіба надта шыкоўны матэрыял, зь якога пашыты…

Першы раз надзеў той шынэлак у выхадны, калі мы зь сябрам і ягонай сяброўкай зрабілі паход на Віташу. Усё лета пазіралі на гэту цудоўную гару паблізу Сафіі, а ўзьлезьці на яе не даводзілася. Дабраліся да яе зімой, па сьнезе і, добра стаміўшыся, заначавалі ў паляўнічай хіжыне. Мой сябра старшы лейтэнант Валодзя зь сяброўкай засталіся, а я павінны быў ранкам пасьпець на развод. Таму на сьвітаньні мусіў рушыць з гары. На шашы сьпяшаюся, але адчуваю, што спазьнюся, і тут якраз — «віліс» і ў ім камандзір брыгады. Ну, спыніўся — сядайце! Сеў, едзем. Пад’ехалі да прахадной, я хацеў неяк сашмыгнуць, каб пасьпець у свой строй, бо на пляцы ўжо пастроена брыгада, чакаюць камбрыга. Але той мне — пастойце! I вядзе на пляц. А там, як звычайна, дзяжурны камандуе строю «сьмірна», аддае камбрыгу рапарт. Я стаю побач і ўжо адчуваю, што зараз будзе штосьці дурное. Так і здарылася. Падаўшы каманду «вольна», камбрыг гучна гаворыць дзяжурнаму: «Ну, а цяпер адрапартуйце во гэтаму гаспадзіну генэралу! Яму, ці бачыце, не даспадобы савецкая форма, дык ён абрадзіўся ў балгарскую. — I паднімае маю палу на чырвонай падкладцы. — Во палюбуйцеся, „как попугай“!..» У страі рагочуць. Але ня надта. Камбрыг быў чалавек новы, прыехаў з акадэміі і дужа энэргічна змагаўся за «парадак», ад якога мы за вайну адвыклі. Я і падвярнуўся яму пад руку. А камандзір палку палкоўнік Парамонаў тады мне сказаў: «Каб я цябе болей у гэтым шынялі ня бачыў!». Ну што мне было рабіць? Прадаў я гэты шынэлак нашаму ўзводнаму, лейтэнанту Крывавязу, які зь яго пашыў сабе кіцель і брыджы. Мне выдалі зноў нейкі падменны, англійскі, — добры шынэлак, але кароткі. Давялося падшываць унізе… Але з тым і Крывавязу не пашэнціла. Увогуле ён быў хлопец задзірысты і аднойчы, выпіўшы, пабіўся з маёрам, начальнікам сяржанцкай школы, які быў таксама на добрым падпітку. Лейтэнант быў маладзейшы і, мабыць, перамог у бойцы. Маёру стала крыўдна. I ўжо ноччу ён пайшоў у інтэрнат, дзе жыў Крывавяз, каб прадоўжыць бойку. Але той спаў, маёр яго не дабудзіўся. Затое тут жа на тумбачцы была складзена ягоная абмундзіроўка з таго шыняля. Тады маёр узяў са стала чарніліцу і добра паліў чарнілам — і кіцель і брыджы. Гэта цяпер проста — здаў у хімчыстку і вычысьцяць, а тады… Чым толькі ня цёр яе Крывавяз — і мылам, і бэнзінам — нічога не памагло. Так і прапала абмундзіроўка з майго шыкоўнага генэральскага шыняля. Сапраўды, з чужога няшчасьця сабе шчасьця ня будзе.

Сябраваў я там з многімі, былі адпаведныя майму чыну кампаніі. Займеў у іх пэўную рэпутацыю, асабліва пасьля здарэньня з камсамольскімі ўзносамі. Гэта начальства за тое на мяне ўзьелася, а сябры — зусім наадварот. Неяк зблізіўся зь лейтэнантам Дзібнерам, які служыў у штабе. Той быў родам зь Ленінграду, у якім жыве і дагэтуль (мы зрэдку перапісваемся, перазвоньваемся. Ён цяпер — доктар геалягічных навук, спэцыяліст па геалёгіі Арктыкі). Тады мы зрэдчас хадзілі разам у горад. Віталь любіў выпіць шклянку віна, а галоўнае — шмат расказваў пра свой Ленінград, які я ніколі ня бачыў. Ён быў старэйшы за мяне, да вайны скончыў унівэрсытэт і быў дужа адукаваны, што вельмі імпанавала мне.

Другі мой сябра быў хлопец іншага складу. Ня буду называць яго прозьвішча, але гэта таксама быў наш узводны, старшы лейтэнант, якога я [зваў] Валодзя. Родам ён быў з Уладзівастоку, хаця ня надта распавядаў пра свой горад. Ён быў захоплены іншым горадам — Соф’яй, як яго называлі балгары. I аднойчы захапіўся дзяўчынай, балгаркай. Канешне, на сваю бяду… Рэч у тым, што тады ўсе і ўсялякія нашы кантакты з іншаземцамі ня толькі не дазваляліся, а жорстка прыпыняліся. Нельга было і небясьпечна пасябраваць з балгарынам, калі выпіць зь ім ці нават некалькі разоў запар сустрэцца, каб тое не рабілася вядома нашаму міламу сьмершу, які за мяжой шчыраваў з падвоеным імпэтам. Валодзя ня толькі пасябраваў, ён закахаўся ў студэнтачку Веру, дачку нейкага высокага балгарскага ўрадоўцы, члена ЦК балгарскай кампартыі. Валодзя меркаваў, што тая акалічнасьць — членства яе бацькі ў ЦК — яму штосьці дазволіць. Аказалася, нічога не дазволіла.

У балгарскі пэрыяд нашага жыцьця хутка ўспыхнуў і незвычайна абвастрыўся сум па далёкай радзіме. Дужа хацелася дамоў. Для спатканьня з роднымі, якіх ня бачылі даўгія гады, а таксама са звыклай зь дзяцінства прыродай, ландшафтам, побытам. Родныя мясьціны сьніліся ноччу і клікалі да сябе, кранаючы душы, гучалі галасы бацькоў, што даходзілі ў сумных лістах. На радзіме быў голад і бязладзьдзе, мы ж у Балгарыі жылі ў адноснай сытасьці, хацелася дапамагчы, чым было можна. Аднак, выслаўшы атэстат, сам застаўся з капейкамі — толькі на цыгарэты. Toe дужа хутка азмрочыла мой паўсядзённы побыт.

Амаль увесь вольны час, якога, зрэшты, было няшмат, мы бавілі ў горадзе, мілай Сафіі. Там былі мастацкія музэі, дзе я зь цікавасьцю і ўпершыню разглядаў некаторыя творы буржуазнага, «салоннага» жывапісу, першы раз пабываў у оперы, вядома ж, на расейскіх спэктаклях («Евгений Онегин», «Князь Игорь»). Балгары тады і пасьля ставілі найболей расейскія творы. Неяк у вулічным натоўпе са зьдзіўленьнем назіраў, як адмыслова прывезеныя для таго з Расеі экскаватары і бульдозэры бурылі каменную агароджу царскага палацу ў цэнтры Сафіі. Які энтузіязм панаваў тады сярод люду — прагналі цара-крывапійцу! (Каб праз паўстагодзьдзя зь няменшым энтузіязмам вітаць ягонае вяртаньне.) Палітычны клімат у краіне ўсё болей вызначалі камуністы — мясцовыя з падтрымкай і пад кіраўніцтвам прыезджых дарадцаў. Неўзабаве пачалі выкрываць ворагаў балгарскага народу, здраднікаў, кшталтам Васіла Каларава, якіх патрабавалі расстраляць. Што і было зроблена. (Ведама ж, як не зрабиць, калі народ просіць.) На такім палітычным фоне пачалося і доўжылася Валодзева каханьне: бацька ягонай каханкі, здаецца, трапіў у апалу.

Валодзя пачаў таіцца, усяляк хаваць свае сустрэчы зь Верай. На вуліцы тое было складана, на кватэры ў яе бацькоў немагчыма. У гарнізоне за ім, вядома, было наладжана сачэньне, сьмерш сачыў за кожным крокам. Некалькі разоў яго выклікалі і папярэджвалі. У парткаме пагражалі выключыць з партыі. Валодзя не хацеў быць выключаным, бо тады б яго адразу выслалі на радзіму, ён хацеў быць зь Верай. У такі час ён даверыўся мне і прасіў дапамагчы. Гэта мы зь ім хадзілі ў той выхадны на Віташу, дзе ён астаўся начаваць. Чамусьці той факт яму трэба было ўтаіць, і ён папярэдзіў мяне, каб я сказаў (калі паклічуць), што мы ўвечары разам вярнуліся ў горад і я ўвесь час быў зь імі. Розныя запіскі Веры, яе фотаздымкі ён хаваў сьпярша пад верхняй дошкай нашага стала ў інтэрнаце, пасьля, як згледзеў, што іх там хтось апароў, перадаў мне. Я насіў іх у сваёй палявой сумцы — на заняткі, у поле, артпарк. Але аднойчы не знайшоў іх там — скралі, калі я абедаў у сталоўцы. Мяне паклікалі ў аддзел контрразьведкі і пыталіся пра Валодзю. I пра тое, што было ў ягоных тых паперах. Я сказаў, што чужых папераў не чытаю. А калі б там былі шпіёнскія зьвесткі, — спыталіся ў мяне, — і вас залічылі ў шпіёнскія сувязьнікі? Што я мог ім сказаць? Там былі лісты пра каханьне, я ведаў гэта, хоць і не чытаў іх.

Валодзю арыштавалі, паклікаўшы ў палітаддзел. Iдучы туды, ён прадчуваў тое і толькі шапнуў мне: у шэсьць нуль-нуль схадзіць на Арлоў мост і перадаць Веры, каб не чакала. Што я і зрабіў. Пра лёс Веры нічога не дазнаўся, бо хутка расфармавалі брыгаду і нас раскідалі па розных месцах Балгарыі. Адрасу яе я ня ведаў. (Вось яшчэ адзін нерэалізаваны — «негатыўны» сюжэт з маёй далітаратурнай біяграфіі.)