УНОЧЫ

УНОЧЫ

І

Раз ці два ў год гэта здаралася з Берасевічам.

Ён пачынаў востра, без аніякай, здавалася б, прычыны баяцца і ненавідзець людзей. Не ўсё чалавецтва, а менавіта бліжняга свайго, які абганяў яго на аўтамабілі, ехаў побач у метро, выступаў па тэлевізары, ішоў па тратуары.

Палохалі, і ад гэтага ледзь не да якогась агрэсіўнага памутнення розуму даводзілі абрыўкі чужых размоў на вуліцы, стук лыжак і відэльцаў і чаўканне чужых ратоў у кавярні, чэргі ля касаў у магазінах, чужыя твары, чужая вопратка.

Ён пераставаў разумець, чаму яны апранаюцца, куды едуць, куды баяцца паспець, перабягаючы вуліцы, даганяючы транспарт?

Калі жонка прасіла з’ездзіць з ёю на базар, ён не вылазіў з машыны, чакаў, пакуль яна перыядычна падносіла і складвала ў багажнік ці на задняе сядзенне пакункі з прадуктамі; праз шкло ён бачыў доўгія рады, мітусню людзей, аднолькава выродлівых — як пакупнікоў, так і гандляроў, і ўсярэдзіне ў яго ўсё бушавала, і так хацелася набыць пісталет, каб трымаць яго (як дулю) у кішэні; прымяніць яго маладушны, труслівы па натуры Берасевіч, канечне, ніколі не адважыўся б, але мо хоць дакрананне да зброі, сцісканне яе ў руцэ дало б супакой.

Цікава, што сам ён добра разумеў, чаму вечарам кладзецца ў ложак, а раніцаю ўстае, чаму голіцца, снедае, апранае касцюм і гальштук, чаму спяшаецца на працу, чаму яму трэба хутчэй перегчы вуліцу і дзеля чаго закупацца прадуктамі на базары і ў магазіне. Але іншым ён адмаўляў у праве на гэта. Яму, які некалі выбіўся з гразі ў князі, які паклаў столькі сіл і здароўя на свой цяперашні адносны дабрабыт, яму, які пачынаў з таго, што скупляў у мянялаў каля ўнівермага па пяць-дзесяць даляраў і хаваў іх ледзь не ў панчоху, калі ён азіраўся на сваё жыццё і параўноўваў, кім быў і кім стаў, — яму здавалася, што ён заслужыў свой спакойны, сыта-мяшчанскі маленькі сусвецік, а яны — не. Дык як яны могуць прэтэндаваць на тое, што і ён?

З кожным днём спружына ўсярэдзіне ўсё накручвалася, накручвалася… Трэба было штосьці тэрмінова рабіць.

Але не магло памагчы яму — ведаў з вопыту — ні варочанне жалеззя ў фітнес-клубе, ні кактэйлі ў кегель-бары, ні дзеўкі ў саўнах, ні більярдна-снукерныя залы, не паможа загадзя арганізаванае платнае паляванне, дзе ўколаты снатворным, асалавелы кабан не тое што бегчы, стаяць не можа, такая ж рыбалка, дзе растлусцелых, смярдзючых камбікормам карпаў ледзь на падвешваюць табе ў вадзе на кручок… І справа не ў тым, што ўсё гэта каштуе грошай — знойдуцца грошы, здароўе даражэй, не — там увесь час кампанія, а Берасевічу самаму ад сябе не было дзе схавацца, не тое што ад такіх, як сам; ясна, што гэта будзе за «пераключэнне»-лячэнне, калі ў галаве адна думка — пра пісталет.

І вось нарэшце, калі цярпець станавілася было больш немагчыма, выматаны страхам, нянавісцю, бяссонніцай, схуднелы, з запалымі вачыма Берасевіч ні дома, ні на працы нікому нічога не тлумачачы, сядаў у машыну (ніякіх мабільнікаў — толькі грошы!), выбіраўся за горад і гнаў па трасе з максімальна дазволенай хуткасцю ў любым напрамку. Кіламетраў праз 200–300 зварочваў каля любога ўказальніка з якім-небудзь «Заполлем» ці «Залессем» і ехаў да вёскі.

Вось толькі яна яго і ратавала. Толькі тут ён мог псіхалагічна разгрузіца. Пажыць некалькі дзён сярод сярод простага люду, пабыць у скуры звычайнага чалавека, параўнаць яго жыццё са сваім — тады сваё больш пачнеш цаніць. З’явіцца зноў энергія, і вернецца ён, як неаднойчы бывала — актыўны, энергічны, свежы, як агурок, і адпрацуе ўдзесяцера за тыя некалькі няшчасных, але такіх для яго неабходных, прапушчаных дзён.

ІІ

Так ён апынуўся ў вёсцы з смешнавата-глухаватай назваю Цяцеркі, каля крамы пагаварыў з мясцовымі і неўзабаве знайшоў таго, хто яму трэба быў — Лёню, бабыля гадоў трыццаці, у кожнай вёсцы, у любым месцы такія знаходзяцца: невядома, што яны робяць, дзе працуюць, з чаго жывуць, за што п’юць, слабыя, добрыя, бязвольныя, за бутэльку гатовыя звадзіць хоць на той свет і назад прывесці.

Без лішніх тлумачэнняў Берасевіч выклаў сваю праграму. Што яму трэба? Пацерціся сярод «простага народа». Падыхаць вольным паветрам. Выматацца фізічна. Выпіць. Бо ад гарадскога жыцця ён крыху стаміўся і трошкі як бы атупеў.

Лёня слухаў з разуменнем, ківаў галавою і на ўсё адказваў:

— Не праблема!

Было б пажадана, працягваў Берасевіч, калі атрымаецца, пад занавес, на закуску — якую-небудзь больш-менш прыстойную, не надта брыдкую…

— За асобную плату, — дадаў ён, ведаючы, як спрацоўвае гэта.

Аднак якраз тут Лёня задумаўся.

— За плату? — перапытаў ён і аблізнуў вусны. — Калі за плату — не праблема… Ёсць адна. Сірата, з бацькам жыве. Вось толькі…

— Што?

— Малаватая… Маладая зусім.

Гэта Берасевіча толькі рассмяшыла.

— Ложак усіх раўняе. Ногі ёсць ў яе?

— Гэта ёсць, — без энтузіазму пацвердзіў Лёня, не ацаніўшы ці не зразумеўшы жарту. Па тым, як адводзіць ён вочы, відаць было, што нечага ён усё ж не дагаворвае. Але Берасевіч не стаў распытваць — не да таго.

Пачалі дамаўляцца аб цане. Лёня прасіў сто даляраў, Берасевіч даваў дзесяць. Сышліся на пятнаццаці.

— Не праблема. З’арганізуем!

Павесялелы гід абыякава, быццам увесь час з імі мае справу, скамечыў грошы, запіхнуў у кішэню і пайшоў выкочваць з-пад паветкі веласіпед. А Берасевіч падумаў, дзе яшчэ, на якіх Канарах і ў якіх Мінсках магчыма было б за капейкі знайсці сабе такі экстрым, наладзіць такі экатурызм, які павінен памагчы яму паправіць здароўе, вярнуць душэўны супакой і фізічную бадзёрасць?

Хаця і даляраў было шкада, канечне.

ІІІ

На возера дабіраліся ў прыцемках — ішлі нейкімі гарэлымі тарфянікамі, хмызняком, балотам, і калі Берасевіч адставаў, Лёня азіраўся і чакаў яго са словамі: «Паспеем, не праблема!..»

Возера ўсё абрасло высокімі, як бамбук, чаратамі (рай для камароў і браканьераў). Над вадой, над берагамі слаўся белы туман. Пара была майская, час цвіцення чаромхі, салаўі цёхкалі звонка і рэзка, зябкі холад добра браў за плечы, але пра вогнішча і думаць не было чаго — возера рыбхознае, ганялі на ім і ўдзень, і ўночы, з берага і з вады.

Пакуль Берасевіч падшукваў сабе лацвейшае месца, Лёня наладжваў «павук», даволі складаную сістэму: убітая ў чваністы бераг тоўстая патырчака, на канец якой, у разгаліну, кладзецца доўгая жэрдка, да яе падвязваецца на вяроўцы распятая на жалезных прутах сетка метры два на тры. Зусім гэта няпроста, браканьерыць такім спосабам, тут трэба фізічная сіла — раз за разам навальвацца ўсім целам на гэтую жэрдку, каб яна, як рычаг, паволі выдзірала з вады ўсю канструкцыю…

Пакрысе яшчэ больш цямнела. Рыбы не было. Лёня нерухома, як высокі чорны пень, стаяў каля свайго «павука». Берасевіч сядзеў за некалькі метраў ад берага, на сушэйшым месцы на абярэмцы чароту, і біў на сабе камароў. Яны віліся над галавою, лезлі ў рот, шыліся ў рукавы, пад шапку, звінелі ў валасах… Зрэдку пасярэдзіне возера праязджала маторка, тады Лёня сам прысядаў і рабіў знак Берасевічу, каб і той хаваўся.

Берасевіч чыркнуў запальнічкай, зірнуў на гадзіннік. Нічога сабе — здаецца, толькі прыйшлі, а ўжо адзінаццаць. Ён падняўся — і камарыная хмара над ім паднялася, паразгінаў зацеклыя ногі ў рыбацкіх ботах з адкасанымі халявамі. Патроху, рассоўваючы ў бакі шапоткія чараціны, пайшоў берагам. Пад нагамі чвякала. Куды ні глянь — туман і чарот, і на чарацінах каля мятлушак лепяцца гронкамі камары… На адной чараціне зусім блізка сядзеў і драмаў, гойдаючыся, маленькі вальдшнеп са сваёй дзюбай-дудачкай.

Недзе гаварылі людзі, пахла цыгарэтным дымам. Берасевіч паглядзеў на далёкія, расплывістыя ў тумане агні за возерам, потым вярнуўся назад — і ўбачыў тое самае: каля вады сярод чаратоў у белым тумане цямнее постаць, а над ёй німбам вісяць-віюцца камары…

Берасевіч прыслухаўся да сябе. Пот і сверб ад камарыных укусаў, холад, фізічная нечыстата цела, жаданне паесці і выпіць спіртнога ўзрадавалі яго — гэта былі нармальныя чалавечыя пачуцці. На міг ён быў падумаў, што ўсё, насыціўся, адпускае яго, малой крывёй на гэты раз абыйшлося, і, можа, дасць Бог, гэта яго першая і апошняя ноч тут, і вось ужо прайшла амаль палова яе. Але не паспеў ён так падумаць, як зноў накаціла, нібы каменная магільная пліта легла на грудзі, і захацелася разарваць адзенне, кашулю, і самі грудзі разрэзаць, рассекчы якім нажом, каб выйшаў з сярэдзіны гэты страшны, нячысты дух, што пасяліўся ў ім і не даваў жыць.

IV

— Ну, досыць! — загадаў Берасевіч.

Лёня адразу ж замітусіўся, пачаў разбіраць і хаваць па частках у чароце «павука».

Патэпалі назад. Зноў лес і халодны туман, раса на траве і на лісцях, камары і салаўі, і знаёмае чвяканне пад нагамі.

— Хто ў Ленінгра-ад прабіраўся бало-отамі, — нягучна заспяваў Лёня, пасвістаў крыху і змоўк.

Скончылася роснае кустоўе, пасвятлела, паказаўся высокі, парослы травою насып, і запахла шпаламі — гэта была чыгунка. Берасевіч з Лёнем падняліся наверх, паабціралі аб рэйкі гразь з ботаў і падкасалі халявы.

— Далёка яшчэ?

— Ву-унь, да стрэлак, дзе семафор. Бачыце?

Берасевіч паглядзеў і нават сваімі добрымі шафёрскімі вачамі нічога не ўбачыў. Пайшлі збоку паўз пуць, дзе паміж шпаламі было больш камення і лягчэй ступалася. Дыхнуў аднекуль ветрык, адагнаў праклятых камароў, пасвяжыў твар. Берасевіч зняў шапку і ўзбіў далоняй мокрыя валасы. Зноў яму крыху стала лягчэй, зноў паверылася, што ўсё хутка скончыцца, адпусціць гэтая дрэнь і настане час, калі мазахісцкая камарыная ноч успомніцца не як кашмар, а як штосьці лёгкае, нават рамантычнае, успомніцца не гразь пад нагамі і не бруд на душы, а салаўіны спеў, шолах чаратоў, гэты ветрык, што так прыемна пахне мазутам і далёкай дарогай, і Лёневая спіна ўперадзе…

Цяпер Берасневіч разгледзеў зялёную ў тумане пляму семафора. Яны дайшлі да яго і спыніліся перакурыць. Адсюль пачыналася двухпутка, быў раз’езд, папярочную дарогу з двух бакоў перакрывалі шлагбаўмы. Унізе ля самых пуцей, аддзеленая ад чыгункі невысокім бетонным плоцікам, утульна, заманліва свяціла маленькім вакном хатка. Мала дзе засталіся цяпер на пераездах такія мініяцюрныя будачкі, звычайна дагледжаныя, пабеленыя, з садзікам пад вокнамі; тым больш, калі яны яшчэ трапляюцца, ёсць у сузіранні іх штось мілае, даўняе, рамантычна-самотнае, звязанае з марамі, з дзяцінствам, калі хацелася, як вырасцеш, стаць бакеншчыкам, лесніком, стрэлачнікам ці станцыйным наглядчыкам.

Але Берасевічу не да рамантыкі было. Ён курыў, часта зацягваючыся, і пляваў пад ногі.

— Чакаюць, — паказаў Лёня акуркам на вакно. — Я ж казаў, не праблема, — і пакашляў збянтэжана, усё нешта мыліўся. — Гэта… пра дзеўку я. Як вам сказаць. Ну, не зусім яна…

— Што ты нясеш?! Не зусім дзеўка?

— Не гаворыць яна. Не ўмее. І не чуе, — Лёня дакрануўся далонямі да вушэй, нібы гэта не дзеўка, а Берасевіч быў глуханямы, і яму трэба было тлумачыць на мігах. — Не — а так, усё астатняе ў яе — не праблема!

— Ну і чорт з ёю, — Берасевіч старанна растаптаў, як чарвяка, акурак. — Вядзі!

Гучна ляпнулі веснічкамі. Пастукалі ў шыбу. Адразу ж засвяцілася яшчэ адно вакно, такое ж малюпасенькае. На ганак выйшаў босы дзядзька ў белым, з доўгімі сівымі валасамі, падобны на прывід, ці на смерць мужчынскага роду, толькі без касы.

— А-а, вось і госцейкі дарагія, няжданыя-няпрошаныя, нязваныя-някліканыя!..

І адступіў са святла ў ноч, прапускаючы іх.

V

Яны зайшлі. Моцна запахла прэллю, брагай і вагонным тамбурам.

Прадаўгаваты калідорчык і падобны быў на тамбур, вузкі, ледзь прайсці, ды яшчэ ляпіліся паўз сцяну нейкія скрынкі, бочкі, дзежкі, заваленыя зверху лахманамі. Асобна ў кутку, як ганаровы самавар у рускіх, стаяў старадаўні стрэлачнікавы ліхтар з ручкаю, і на падлозе, рассыпаныя, ляжалі брудныя, у мазуце трубкі чыгуначных флажкоў. У канцы калідора ў паласе святла паказалася дзяўчына, міг усяго пастаяла, зырачыся са святла на незнаёмцаў, і адразу ж знікла ў баковачцы. Але і гэтага хапіла — Берасевіч паспеў заўважыць, якая яна рослая, якая русая каса ў яе цераз плячо, як шчыльна аблягаюць спартыўныя штаны яе ногі і як адтатурчваюцца грудкі на кашулі з закасанымі рукавамі. Ухапіў ён усё гэта вокам і радасна і нядобра ўздрыгнуў: нічога сабе «малая». Хоць тут пашэнціла. Звычайна ў яго ну хто былі? — даяркі-цялятніцы, праўда, адна школьніца-гулёна, але часцей зусім нікога: каму тут узяцца ў цяперашніх вёсках, дзе на дзесяткі кіламетраў вакол адны бабулі, бярозы ды сосны.

У пакойчыку Лёня з Берасневічам знялі мокрыя ад расы і туману цяжкія ватоўкі. У рваным старым адзенні (якое ў Лёні ў запечку знайшлося), брудных ботах, няголеныя, змораныя, яны цяпер зусім сталі падобнымі на класічных браканьераў, ці на кулакоў са старых фільмаў, толькі абрэзаў не хапала. Што да гаспадара, дык той у сваім споднім нагадваў знянацку засталага, раптоўна ўспоратага з ложка сельсаветчыка, па душу якога кулакі і заявіліся.

Тут, на святле, праступіў прыблізны ўзрост кожнага. Лёня, спіты і зкураны, выглядаў на пяцьдзесят, Берасевіч на сорак, а гаспадар — на ўсе восемдзесят з гакам. Хаця, маючы такую дачку, наўрад ці быў ён намнога старэйшы за Берасевіча.

Берасевіч падыйшоў да маленькага люстэрка, умураванага ў сцяну. На яго глянуў аброслы, з чорнымі пісягамі ад расчаўленых камароў твар з дзікімі, трывожнымі вачыма. Раптам ён убачыў, што гаспадар стаіць ззаду, таксама пазірае ў люстэрка і нават як бы падміргвае яму, Берасевічу, нібы ведае пра яго непрыстойны сакрэт і вось-вось збіраецца агучыць яго.

— Што табе?! — Берасевіч хутка і чамусьці спалохана адвярнуўся ад люстэрка.

Сціплы стол ужо чакаў іх. Пачак солі, бохан хлеба і буталь самагону. Лёня з Берасевічам прыселі, «дзядзька Іван» — так Лёня паважна назваў гэтую старую сволач (а хто ж ён яшчэ, калі гандлюе ўласнай дачкой?) — абмыў у вядры маладую цыбулю, культурна паклаў перад кожным па корчыку — з белымі нітачкамі каранёў. Берасевічу дасталася чарка, якую дзядзька Іван выцер крысом сподняй сарочкі, Лёню — шклянка, а гаспадару — кубак з адколатай ручкай.

Дзядзька Іван узяў буталь, узважыў у руцэ:

— Вось я неяк…

— Дай сюды! — Берасевіч забраў буталь, наліў аднаму сабе, выпіў, тыцнуў у соль цыбулю і зачвякаў.

Лёню стала няёмка, а дзядзьку Івану хоць бы што. Ён падняў кубак (Лёня паспеў напоўніць) і, хітра пасміхаючыся, пачаў гаварыць тост:

— Хоць і сказаў Гарбачоў — нікакіх магарычоў…

— Ты на якім свеце?! — уперыўся ў яго, ажно жаваць перастаў Берасевіч. — Гарбачова няма ўжо гадоў трыццаць!

Лёня вырашыў умяшацца: маўляў, ціха, зараз я ўсім дагаджу.

— Вып’ем за тых, хто камандаваў ротамі… хто ў Ленінград прабіраўся балотамі…

Берасевіч са злобаю глядзеў на іх, слухаў і думаў — гэта ж жывыя Навінкі. Гарбачоў, Ленінград… А — зрэшты, хіба не гэтага ён шукаў, не такога хацеў? Апрашчайся, апускайся, ачышчайся — вось ён, народ, жыві ў ім. Аднак калі ён убачыў, як Лёня п’е — прагна, коўць-коўць, самагонка цячэ з куткоў рота, капае на грудзі, — Берасевіч не змог не пазайздросціць і яму, і гэтаму дзядзьку Івану чорнай зайздрасцю, іхнім простым, як сем капеек, паводзінам, прамому, як лінейка, мышленню, іхняму прымітыўна-амёбнаму ўспрыманню жыцця. Іх не будзе трэсці ад нерваў (хіба што з пахмялюгі), гэтыя не ведаюць пакутаў душы, у іх надзейныя лекі: выпіў — і «няма праблем».

Берасевіч перавёў вочы ўніз. З-пад стала вытыркаліся босыя ногі дзядзькі Івана, з парэпанымі ступакамі, бруднымі пятамі, крывыя пальцы з тоўстымі выпуклымі пазногцямі залазілі адзін на аднаго. Белыя кальсоны-споднікі з адарванымі матузкамі тут, на святле, аказаліся бруднымі, заношанымі, у жоўтых леапардавых плямах. Лёня перахапіў пагляд Берасевіча.

— Адзецца не паспелі, дзядзька Іван? — спагадліва спытаў ён.

— Не, я так заўсёды ў іх хаджу. У кальсонах. Слабадней целу, — ахвотна адгукнуўся дзядзька Іван.

VI

Дзядзьку Івана ўвогуле не бянтэжылі ні свае споднікі, ні прысутнасць гасцей. Пачуваўся ён менавіта як гаспадар — спакойна, упэўнена, з выглядам чалавека, у якога ўсё ў жыцці задалося і няма аб чым больш марыць. Не ён жа прыйшоў — да яго прыйшлі, значыць, маюць у ім патрэбу.

— …Тады Пятро чапляецца — пі, — расказваў ён манатонна, да ванітаў нудна. — Я кажу, не буду. Пі. Не буду. Ён зноў падступаецца — пі. Я ні ў какую…

Зацята маўчаў Берасевіч, глядзеў у стол перад сабой. Маўчаў, прыплюснуўшы вочы, натомлены, аглушаны алкаголем на старыя дрожжы Лёня.

— …Рыбакі лавілі рыбу, а спаймалі рака, — між тым перайшоў да новай тэмы дзядзька Іван. — І што ў той рыбе, было б там што есці, а то галава ды косці…

— Не хоча, — спахапіўся на слова рыба, пацёр вочы і крыху не ў лад адказаў Лёня. — Рыбка плавае па дну… Няма ні халеры.

— Ёсць. Лавіць трэба ўмець. Гэта ў вас у горадзе нічога няма. Толькі бегаюць узад-уперад. Таўкуцца, душацца…

— А вы даўно былі ў горадзе, дзядзька Іван?

— Даўно, і быць не хачу. Пятро расказваў. Прыедзь у Жыткавічы — не павярнуцца. Картоплі купляюць, — зарагатаў дзядзька Іван. — Як гэта, каб чалавек картоплі купляў?

Так завязалася і пайшла яшчэ адна бязглуздая тэма: гаспадар пачаў лаяць горад — адтуль, на яго думку, ішла распуста, гультайства і «амерыканскія грошы», Лёня вяла гэты горад абараняў:

— Чаму вы так кажаце… З розумам і ў горадзе можна жыць…

Калі субяседнікі замаўкалі, у цішы чуваць быў звон камароў. Берасевіч сядзеў насуплены, як сыч. Чым больш ён слухаў гэта, тым больш накатвала на яго, ціснула, распірала нутро. Рукі сціскаліся ў кулакі і хацелася неяк аслабаніцца фізічным дзеяннем, затупаць нагамі, закрычаць, каб гэтыя вырадкі заткнуліся, ці проста моўчкі падняцца і надаваць аднаму і другому па мардасах. Але замест гэтага ён перыядычна наліваў сам сабе і піў, не закусваючы.

Лёня з дзядзькам Іванам самі ўжо разумелі, што зацягваюць да бязбожнасці. Нарэшце Лёня памаленьку пачаў накіроўваць размову на галоўнае.

— Як Ларыска ваша?

— Ай! Ларыска… Чытаць-пісаць навучылі ў інтэрнаце, гаварыць пальцамі, а тады ўцякла, прыбегла сюды. Без жывата яшчэ. Але не надоўга. Такая сучка, што хай Бог крые і бароніць. Добра, што маці-нябожчыца не чуе, не бачыць — лёгка ёй на тым свеце ікнецца, — дзядзька Іван набожна перакрысціўся на пусты кут.

— Можа, сюды пазавеце? Час тавар глядзець…

— Ай! Што на яе глядзець. Маўчыць ды маўчыць. Гэта маці-нябожчыца, у той рот не закрываўся. І ў сне гаварыла, і сама з сабой, і памерла, гаворачы. Хусткаю сківіцу падвязвалі, як хавалі. Зямелька ёй хай будзе пухам…

Дзядзька Іван перакрысціўся ужо на Берасевіча, якому і адрасаваны былі словы. Затым так і складзенымі ў шчопаць пальцамі пачухаў падэшву, паднёс пальцы да носу, панюхаў…

Берасевіча перасмыкнула.

— Замаўчыце, п’яныя скаты!!! — ён грукнуў кулаком аб стол і ўсхапіўся. Адкінуў нагою табурэтку, падыйшоў да цёмнага вакна і, упёршыся далонямі ў брудны, шашалем зточаны падаконнік, пачаў глядзець у ноч.

Яго трэсла ўсяго.

VII

Спалоханыя Лёня з дзядзькам Іванам маўчалі. Берасевіч ведаў, што яны баяцца нават сагнутай, нямой спіны яго. Ён пастаяў яшчэ крыху і, не зірнуўшы ні на кога, нікому нічога не кажучы, быццам і не было тут нікога, цяжка шлэпаючы рыбацкімі ботамі па падлозе, пайшоў у калідор, шукаць дзяўчыну ў спартыўных штанах і з русай касою.

Ён зайшоў у абсалютна цёмны пакой, шчыльна прычыніў за сабой дзверы, чыркнуў запальнічкай, шукаючы ўключальнік. Прамільганула ў галаве: сціплая, напалоханая, забітая у куточак, з нацягнутай коўдрай да падбародка… Але ў гэты момант чужыя дзявочыя рукі яшчэ ў цемры абхапілі яго за шыю. Яна ажно павісла на ім. І ён зразумеў — якая тут коўдра да падбародка! — за сваё кароткае жыццё яна проста не ведае іншых адносін з мужчынамі, акрамя такіх, а можа і не хоча ведаць.

Лапаючы свабоднай рукой па сцяне, ён уключыў святло. Голая лямпачка спускалася на дроце са столі. Разасланая канапа. Стол, на якім аловак, блакноцік і паўбохана хлеба… Ён няўцямна глядзеў асабліва на гэты блакноцік. Затым моцна, аберуч сціснуў яе за плечы, падцягнуў да сябе, блізка ўзіраючыся ёй у вочы. Як ва ўсіх, у каго фізічны недахоп аднаго органа кампенсуецца развіццём другога, вочы замянялі ёй і слых, і голас, і былі занадта выразныя, сур’ёзныя, і старылі яе.

Берасевіч адвярнуўся.

— Я… не той, не такі… Калі не хочаш — не трэба… Я ўсё роўна заплачу, дам грошы, многа!..

Яна толькі пасміхалася. Яна не разумела, што ёй кажуць. Яго дабрыня ні прама, ні ўскосна не магла быць ацэнена ў гэтым глуха-нямым, мёртвым царстве. І тады ён вылаяўся брудна, адчайна, бо ўсё было супраць яго, — наваліўся на яе, сапучы, раз’юшана распранаючы, выдзіраючы «з мясам» гузікі на кашулі… І ўзяў яе моўчкі, без прэлюдыяў, па-жывёльнаму. А калі ўсё скончылася, адарваўся ад яе, сеў за стол, адламаў кавалак хлеба ад бохана і пачаў есці. Варушыліся сківіцы, падалі з рота крошкі. Працягваючы жаваць, ён падцягнуў да сябе нататнік, аловак, і дрыготкай рукой, ламаючы графіт, накрэмзаў вялікімі друкаванымі літарамі: «Пішы заяву ў міліцыю!»

Накрэмзаў, перачытаў. Але нататнік ёй падаваць не спяшаўся. Хіба так, у зашмальцаваным блакноціку заявы пішуцца? Хто такую разглядаць будзе, хто ўсур’ёз прыме? Хто паверыць? Зрэшты, знойдзецца нармальная папера… І тады раптам возьмуць… ды і павераць. І ўсе твае, Берасевіч, клопаты звядуцца да адбой-пад’ёму, да таго, плюхнуць у алюміневую міску большую порцыю баланды ці меншую…

І ён зноў адчуў, як падымаецца ў ім, накрывае яго з галавой знаёмая, яшчэ большая хваля страху, бяссілля і злобы, і няма ад яе ратунку, не памагае ні гарэлка, ні гэтае дзяўчо, якую ён таксама пачынае ненавідзець, і не паможа міліцыя — хіба што сатана на тым свеце! Ён ляпнуў аб падлогу блакнот, рынуўся да яе — хруснуў пад ботам аловак, падмяў пад сябе і з яшчэ большым азвярэннем, з юрам адурэлага самца зрабіў тое ў другі раз, і ў трэці. І толькі тады пустата, млосць, знямога, як у наркамана пасля ўколу ці ў п’яніцы пасля пахмельнай шклянкі, ахапілі яго, закружылі, і ён заснуў хутка і мёртва — так, што нават не чуў, як яна выграбалася з-пад яго бязвольнага, друзлага цела.

VIII

Раніцай Лёня, пазяхаючы, матляючы галавою, распраўляючы зацеклыя косці, — спаў ён адзеты, дзе й сядзеў, на табурэтцы, галавою на стале, — убачыў Берасевіча, які ўвайшоў у кухню… І не пазнаў яго.

За ноч Берасевіч ператварыўся ў іншага чалавека. З вачэй сышла трывога, на твары гуляла ўсмешка абсалютна здаровага, дужага, упэўненага ў сабе мужчыны. Шчаціна на шчоках не старыла, а наадварот, свяжыла яго. На такіх звычайна прыемна глядзець, і хочацца парадавацца чужой радасці, сказаць добрае слова ці хоць бы ўсміхнуцца ў адказ на ўсмешку.

Аднак нічога гэтага Лёня не зрабіў.

— Ну што, вып’ем за тых, хто камандаваў ротамі? — адводзячы вочы, вяла прапанаваў ён.

— Не, дзякую! За руль жа мне.

— А, тады не праблема…

У вёску Лёня ісці адмовіўся. «Галава трашчыць… Самі дойдзеце. За семафорам — гравійная дарога, гэта ж не ўночы, днём — не праблема…»

Берасевічу і не трэба былі праважатыя. Сапраўды, цяпер ён дойдзе, куды трэба. Да таго ж ён разумеў, што Лёня не столькі хоча застацца, колькі не хоча больш бачыць Берасевіча, не хоча ісці з ім побач, і што цяпер, пасля гэтай ночы, яго гняце роля зводніка… Прыгнечаным, непахмеленым і няшчасным ён выглядаў.

Берасевіч нават адчуў некаторую віну перад ім. Але нічога не зробіш. Не ім такое жыццё прыдумана.

Калі расплачваўся, Берасевіч першы раз у жыцці саступіў свайму заўсёднаму правілу: даваць роўна палову ад абяцанага. Разлічыўся з усімі напоўніцу, нікога не пакрыўдзіў, кожнаму, як і абяцаў, па пятнаццаць даляраў. Лёню, такім чынам, дасталося ажно трыццаць.

— За гасціннасць!

Дзядзька Іван, разгублены ад шчасця (яму здавалася, што даў ён мала, а атрымаў многа), то пазіраў на тры зеленкаватыя пяцёркі ў сваёй руцэ, то пераводзіў вочы на такія ж самыя, што трымала дачка. Ён не разумеў, за што ёй заплацілі, чым яна заслужыла? Ён забыў ужо, як лаяў ўчора «амерыканскія грошы», і ўсё паўтараў-перапытваў:

— Вось выдумалі — ёй даваць… Нашто яны ёй?

Потым дайшло да яго, а раптам гэта аванс.

— Можа, яшчэ чаго? Вы хоць не пакрыўдзіліся? Ці ўсё добра? Самагонкі з сабой вазьміце!

— Нічога не трэба.

— Тады яшчэ наведайце калі!.. Прыязджайце!..

— Прыедзе, не праблема, — сказаў Лёня.

Берасевіч не сказаў нічога. Думкамі ён быў ужо далёка. Трэба было яшчэ заехаць па дарозе да цесця ў дом састарэлых (не, не любіў гэтай назвы Берасевіч — лепш — у «хоспіс»), купіць дачцэ смартфон — зімой яшчэ абяцаў, ды і жонка даўно нікуды не выбіралася, варта заказаць пуцёўку, у сэнсе дзве: жонцы і дачцэ — у той жа Егіпет ці ў Турцыю, а мо раскашэліцца і на Італію… Цяпер ён усё можа. Яго цягнула на добрыя справы. Хутчэй бы да машыны, такой мілай, камфортнай, любімай больш за… Дома найперш вымыцца, пагаліцца, пазногці апратаць, адзецца ў чыстае, гальштук…

Берасевіч дайшоў да семафора, убачыў свой учарашні сярод шчэбеня акурак. Перад тым, як спусціцца з чыгуначнага палатна на гравійку, азірнуўся. Дзядзькі Івана ўжо не было, пайшоў у хатку. Лёня курыў, адвярнуўшыся. Лора стаяла ля ганка. На рух Берасевіча яна ўзрадавалася, заўсміхалася, пацалавала кулачок з заціснутымі ў ім грашыма і памахала яму — так дзякавала і развітвалася.

І Берасевіч таксама памахаў ёй у адказ:

— Да пабачэння!

Адступала ноч, пачыналася раніца, не сціхаў салаўіны пошчак, ад зямлі ішлі цёплыя хвалі, пахла чаромхай, росным гравіем, і неба на ўсходзе з фіялетавага ператваралася ў радасна-ружовае.

1993, 2009 гг.