Кніга выйшла з друку

Трымаю ў руках асобнік кнігі «Нябышына. Вайна», аўтарам якой з’яўляюся я сам. Гэта неверагодна, такое немагчыма сабе ўявіць. Выдавец Віктар Хурсік, журналіст і краязнаўца, паціснуў маю далонь і павіншаваў з выхадам першай кнігі, пажадаў творчых поспехаў. Я падарыў яму кнігу са сваім аўтографам. Гэта мой першы аўтограф. Віктар Хурсік запытаўся, ці чытаў я яго кнігу «Кроў і попел Дражна». Было сорамна прызнавацца, але на той момант я гэтую кнігу яшчэ не чытаў, яе немагчыма было знайсці.

З вокладкі на мяне глядзіць мой бацька. Фотаздымак вельмі ўдалы. Такое ўражанне, што ён у тым далёкім 1944 годзе сфатаграфаваўся спецыяльна для гэтай кнігі. Вочы адкрытыя, добрыя. Позірк упэўнены, накіраваны на мяне, быццам хваліць, што я ўвекавечыў яго гэтай кнігай, гэтай вокладкай. Падумалася, ці адчуваў мой бацька, што знаходзіцца пад пільным наглядам СМЕРШа, што яго чакае смерць?

Як стваралася кніга? Як узнікла ідэя яе напісаць? Такія пытанні не аднойчы мне задавалі чытачы.

* * *

На сайце Рыдыё Свабода ўбачыў матэрыял Галіны Абакунчык за 14 красавіка 2010 года «Ці трэба адмаўляцца ад штампу „Усенародная вайна“?» Яна распавядала:

«…напярэдадні 65-годдзя перамогі над фашызмам у Другой сусветнай вайне навукоўцы заяўляюць пра неабходнасць пераацэнкі і праўдзівага асвятлення падзеяў таго часу. Адначасова яны перасцерагаюць ад новых спробаў, нібыта, перапісвання і скажэння гістарычных звестак».

Пра публікацю Іллі Копыла «Нябышына. Вайна» дырэктар інстытута гісторыі НАН Аляксандр Каваленя сказаў наступнае:

«Я знаёмы з гэтай публікацыяй. Каб не абражаць аўтара, скажу, што яна вельмі і вельмі слабая. Гэта камерцыйная літаратура — яна і ёсць камерцыйная. Трэба паглядзець архіўныя крыніцы, трэба на іх таксама крытычна глядзець. Трэба працы, якія б не раздзялялі нашае грамадства, а працавалі на кансалідацыю. Трэба нават самыя складаныя пытанні падаваць так, каб яны працавалі на аб’яднанне. А мы іншы раз вось так — абазначыць сябе».

Можа, я не так зразумеў паважанага прафесара? Кніга выдадзена за мае ўласныя грошы накладам ўсяго 100 асобнікаў, якія я бясплатна раздаў на прэзентацыі. Вось і ўся камерцыя.

Як узнікла ідэя напісаць кнігу? Ды не ўзнікала ў мяне ні ідэі, ні мэты напісаць кнігу. Усё адбылося само сабой. Пытанні Другой сусветнай вайны, і асабліва акупацыі, як чалавека, яе перажыўшага, мяне заўсёды хвалявалі і цікавілі. Мне прасцей разабрацца, дзе — праўда, а дзе — міты, чым чалавеку, які гэтага не перажыў.

Часам я дасылаў свае лісты ў газеты і на «Радыё Свабода», у якіх расказваў пра перажытае ў часы ваеннага ліхалецця. Але адкрыта і гучна ўпершыню я выказаўся ў 2003 годзе. Перад 62-й гадавінай нападу Германіі на СССР газета «Народная Воля» надрукавала мой артыкул: «Война глазами подростка» («Народная Воля» ад 20 чэрвеня 2003 г). Няма сэнсу спыняцца на артыкуле, ён цалкам увайшоў у маю кнігу, у раздзел успамінаў. Для мяне было важна, як адгукнуцца на маю публікацыю чытачы. Але «Народная Воля» маўчала.

І толькі 1-га лістапада 2003 года, больш як праз 4 месяцы пасля выхаду майго артыкула, газета ў рубрыцы «альтэрнатыўная думка» надрукавала артыкул Ларысы Кароткай: «Война глазами подростка?». Артыкул вельмі жорсткі. Яго аўтарка абрынулася на майго бацьку, абвінаваціла яго ва ўсіх грахах.

У чытачоў ёсць магчымасць самім азнаёміцца са зместам артыкула і зрабіць свае высновы.

ВОЙНА ГЛАЗАМИ ПОДРОСТКА?

Бывают случаи, когда долго думаешь, сказать свое слово или нет. И чем больше проходит времени, тем больше утверждаешься в том, что нужно все-таки публично выразить свое мнение.

В данном случае оно связано с публикацией на страницах «Народной Воли» статьи Ильи Копыла «Война глазами подростка».

Это воспоминание автора, которому в начале войны было 7, и 10 — после освобождения Беларуси.

У детей действительно цепкая память, и факты, свидетелем которых был мальчик, сомнений не вызывают. Все, что запомнилось ему, происходило действительно так. Можно понять и отношение ребенка к этим фактам: немцы, которые при встрече одарили ребятишек шоколадками, представляются ему хорошими. А вот партизаны, которые забрали у его семьи продукты, и еще, кроме пожалованных им его отцом сапог и ватовки, реквизировали кожух и валенки, конечно, были плохие. Да к тому же в другой раз партизан, ругаясь и тыча пистолетом в лицо его отца, допытывался, почему немцы его не расстреляли как предколхоза и почему он не идет в партизаны. Можно представить ужас мальчика, хотя вопрос, заданный его отцу, правомерен. Словом, очень нехорошие, злые эти партизаны. Зато родионовцы, которых Гитлер благословил на предательскую войну против своих и экипировал в новенькую немецкую форму, хорошо вооруженные, сытые, вежливые — эти лучше всех: при них и партизаны не совались в село, и немцы им доверяли.

Все бы ничего, если бы Илья Копыл только сообщил запомнившиеся ему факты. Дело в том, что он пытается их истолковать, не имея для этого, на мой взгляд, необходимых знаний и не представляя, что из сказанного им вытекает. И гут уже не подросток выглядывает. Да и каким он подростком был в 7–10 лет? Это еще ребенок, несмышленыш, на многое смотревший глазами родителей. Но теперь-то не назовешь его несмышленышем, автором публикации является человек, доживший, как говорится, до седин. Но поговорим не о нем, а об его отце более конкретно.

Роспуск колхоза

В деревне Небышино на Бегомлыцине до войны отец Ильи был председателем колхоза «Красный рассвет». В первых числах июля приехали представители оккупационных властей. Они вызвали его и велели созвать людей на сход. Народу собралось много: деревня большая, 20 дворов. Немец, сообщив им, что взят Минск, что бои идут под Смоленском, велел отцу распустить колхоз. Все колхозное имущество раздать крестьянам. Устанавливается твердый налог зерном, скотом, фуражом. Колхоз разделили, при этом руководитель сказал, что отец Ильи уже принял новую власть и примерялся к ней. Ничего, жить можно.

И это председатель большого колхоза, человек, который и до войны жил очень даже неплохо, сумел в 1940 году отгрохать себе новый, хороший домище.

Хорошие немцы

Первая встреча с немцами описывается просто идиллически. Немецкая автоколонна остановилась у моста через реку Поню. Купавшиеся ребятишки выскочили к машинам. Немецкие солдаты дружелюбно их встретили, не прогоняли от машин и стали наделять шоколадками. Один из них даже подарил сыну председателя губную гармошку. Какая радость для малыша! Как он любил эти гармошки! Плакал, потеряв ее. А вот когда односельчанин предательски застрелил партизана (мужа его двоюродной сестры), который попросил показать ему выход из болота, — не плакал. Что скажешь? Ребенок!

Плохие партизаны

Во-первых, в конце осени 1941 года они закрыли школу. Согласна с автором: закрыли грубо, нетактично. Эти люди «были в красноармейской форме, грязные, оборванные, очень неприятные»… Это глазами мальчика. А мне представляются измученные, изголодавшиеся окруженцы, не отказывавшиеся от красноармейской формы и уже в начале войны ставшие на путь борьбы с оккупантами.

«Повторно в первый класс пошел 1 сентября 1944 года, а мог бы пойти в четвертый, если бы не партизаны». Это пишет уже не ребенок. Это вывод умудренного жизнью человека. Неужели он не понял, что при немецкой власти школа долго бесконтрольно функционировать не могла, и не узнал, что оккупантами было предусмотрено только начальное образование. В условиях репрессий против мирного населения, когда запылали села с живыми людьми, — какая уж тут школа! Мне известно, что в деревне Карпиловка Логойского района партизаны, наборот, открыли школу, но начались блокады. Тут не до учебы. А вот то, что после освобождения Илья нагнал упущенное, получил образование выше четырех классов, — это, выходит, вне сферы его понимания.

Во-вторых, партизаны забирали продукты. Немец в свое время попросил только пять «яек». А партизаны, которых его мать хотела угостить яичницей, не удовлетворились этим. И одежду взяли. Так виделось ребенку. Но пишет-то уже не ребенок.

Да он что, Илья Копыл, с неба свалился? Подумать только: партизаны не оценили гостеприимство. Им что же, каждый день на обед приходить? Неужели автор до сих пор не понял, что Москва не снабжала партизан ни одеждой, ни питанием? Что это бремя должно было лечь на плечи населения. Что его отец, военнообязанный, сам не воевал, жизнью не рисковал, сидел в тепле, и его прямым долгом было всячески помогать тем, кто боролся с врагами. Помогать изо всех сил, как это делали люди в далеком тылу, где подростки у станков, голодные и озябшие, стояли на подмостках, чтобы дотянуться до станков, где женщины в колхозах работали за себя, за отца, за мужа и брата, изгонявших оккупантов с родной земли.

В-третьих, действия партизан никакого ущерба врагам не причинили, наоборот, они провоцировали репрессии врагов протрив крестьян.

Так, в 1942 году партизаны сожгли деревянный мост через реку Поню, через которую проходила дорога с Докшиц на Бегомль, которым «немцы почти не пользовались». Как же «не пользовались»? Сам же ведь описывал встречу у моста с большой автоколонной. «А в центр партизаны послали донесение, что… уничтожен стратегический мост». Откуда парнишка знает, что писали в донесениях партизаны? О многом он наверняка судит со слов своего отца.

В 1943 году запылали деревни с живыми людьми. Допустим, что вблизи деревни Шуневка и не нужно было обстреливать вражескую машину. Но за это сжигать всю деревню? В Логойском районе оккупанты сожгли с живыми людьми дорогую мне деревню Тхорница за то, что в ней жили дальние родственники известного журналиста Алеся Матусевича, застрелившего по приговору партизан в центре Минска редактора профашистской «Минской газеты» Акинчица. Но никто и представить себе не мог, что каратели пойдут на такую акцию. Так это партизаны спровоцировали? И что, не нужно было бороться с теми, кто полонил родную землю, ее трудолюбивый народ хотел превратить в послушных рабов?

Каждая строчка воспоминаний Копыла сводится к утверждению этой мысли: сидели бы тихо — и немцы не карали бы. А вот великий полководец и патриот маршал Жуков высоко ценил сопротивление партизан врагу и весьма надеялся на их помощь в успешном проведении операции Багратион, о чем и говорил со Сталиным. И партизаны оправдали его надежды. Мальчик Илья, конечно, ничего этого знать не мог, но пишет-то уже не мальчик.

Мир не видел таких зверств. Немцы в современной Германии покаялись и осудили тех соотечественников, которые пошли войной на другие народы. А Копыл их, выходит, оправдывает. Дескать, это партизаны специально разрабатывали «такие сценарии». «Позднее по такому же сценарию партизаны пытались уничтожить Витуничи… Точно по такому же сценарию была уничтожена Хатынь». Это же надо: партизаны вырабатывали сценарии уничтожения деревень. Ну как тут не возмутиться!

Мне известно много примеров, когда партизаны защищали деревни от карателей. Так, ожесточенным огнем они отогнали врагов от деревень Мерковичи, Лысая Гора, Гаяны. В этом бою погибли командиры Леша Голощекин и Гена Домричев и несколько рядовых бойцов.

И наконец, последнее. Партизаны, пишет Копыл, во время блокад «испарялись», оставляя население на произвол судьбы.

Партизаны не могли противостоять танкам, самолетам, артиллерии. Окруженные врагами, они шли на прорыв и молили бога об одном: лучше смерть, чем ранение. Копыл не видел партизан в бою, когда был ребенком. Он, скорее всего, не увидел и сотен братских партизанских могил после войны. А судит.

В партизанских отрядах воевали известные белорусские писатели Янка Брыль, Алесь Адамович, Алексей Карпюк, Владимир Колесник и многие другие. Они поведали правду о партизанах, сказали и о хорошем, и о плохом.

Но и воспоминания Копыла по-своему интересны. Не фактами (такие факты широко известны и без него), а психологией ребенка, который на события смотрел глазами своего отца, который, видимо, и в зрелые годы не избавился от многих ошиблочных представлений.

Сегодня на войну нужно смотреть не глазами подростка, а глазами серьезного взрослого человека.

Лариса Короткая,

жительница Минска.

Ну што, шаноўныя чытачы, дачыталі да канца ліст Ларысы Кароткай? Я ўпэўнены, што вашы думкі падзяліліся. Зразумела, што і я павінен адрэагаваць на гэты ліст, нягледзячы на тое, што некаторыя фрагменты майго адказу ўвайшлі ў кнігу. Калі б я не адгукнуўся на ліст Ларысы Кароткай, чытачы маглі падумаць, што мне няма чаго сказаць. Вось мой адказ:

Ды яна што, Ларыса Кароткая, з неба ўпала?

Добры дзень, «Народная Воля». Я нават пачаў хвалявацца, прайшло шмат часу з моманту, калі быў надрукаваны мой артыкул «Война глазами подростка» («НВ» за 20.06.2003 г.), і дагэтуль ніводнага водгуку.

Няўжо мой артыкул нікога не зацікавіў? І вось першая ластаўка — ліст Ларысы Кароткай, жыхаркі Мінска.

Калі я прачытаў яе артыкул, то ўжо мне захацелася крыкнуць яе словамі: «Ды яна што, Ларыса Кароткая, з неба ўпала?» Відавочна, што яна вывучала гісторыю краіны, гісторыю Другой сусветнай вайны па савецкіх школьных падручніках, па творах савецкіх пісьменнікаў, якія пісалі па заказу КПСС, па мемуарах савецкіх генералаў.

А там суцэльны гераізм, патрыятызм савецкага народа. Але ж існуе і другі бок медаля.

Свой артыкул «Война глазами подростка» я выклаў тэзісна, апусціўшы шмат цікавых падрабязнасцяў. Я расказаў пра некаторыя падзеі, якія адбываліся ў нашай вёсцы ў часы вайны. Калі ідзе вайна, дзеці ўзраслеюць у два-тры разы хутчэй.

Паспрабую паспрачацца з Ларысай Кароткай, тым больш, што яна ў сваім лісце («НВ» за 1.11.2003 г.) сказіла змест майго артыкула і зрабіла спробу абразіць маіх бацькоў. Не ведаю, адкуль Кароткая ўзяла, што нямецкі афіцэр загадаў майму бацьку распусціць калгас? У мяне напісана, што немец сам абвясціў аб роспуску калгаса. А гэта не адно і тое. Майму бацьку было загадана падзяліць калгасную маёмасць і зямлю паміж калгаснікамі, што ён і зрабіў.

Можа Кароткая мяркуе, што ў майго бацькі была магчымасць адмовіцца ад гэтай справы? Кароткая са скуры лезе, каб абвінаваціць маіх бацькоў у непатрыятызме. Так яна заяўляе, што мой бацька ўжо прыняў новую ўладу. Адкуль такія ўпэўненыя высновы? Мой бацька проста параўноўваў савецкую ўладу з нямецкай. І тое параўнанне было не на карысць першай. Можа, Ларыса Кароткая будзе адмаўляць той факт, што пры савецкай уладзе калгаснікі атрымлівалі за сваю працу пустыя працадні, якія ў народзе называлі «палачкамі»? Працавалі за палачкі. А вось немцы вярнулі сялянам зямлю, коней, інвентар ва ўласнае карыстанне. У 1941–1942 гадах немцы імкнуліся паказаць сябе больш лаяльнымі да мясцовага насельніцтва.

Мой бацька быў адукаваным чалавекам. Не выключаю, што ён добра ведаў пра былую нашу краіну ВКЛ, пра тры падзелы Польшчы, пра антырасійскія паўстанні на нашай тэрыторыі. Ён нарадзіўся і жыў у Паўночна-Заходнім краю Расійскай імперыі. Потым гэта стала Савецкай Расіяй. Ён жыў у СССР да калгасаў і пры калгасах. І вось нямецкая акупацыя. У майго бацькі было шмат з чым параўноўваць. Не магу сцвярджаць, магу толькі здагадвацца, што ён лічыў акупацыйным не толькі нямецкі, але і савецкі рэжым. Які з іх быў больш жахлівым, вырашайце самі. Можна ўявіць, як абураецца Ларыса Кароткая, калі чытае гэтыя радкі. Але ж справа тут не ў вёсцы Нябышына і не ў маіх бацьках. Прыкладна ў такім жа становішчы знаходзілася ўся акупаваная Беларусь. Ларыса Кароткая зласліва распавядае ў сваім лісце, што мой бацька не проста прыняў нямецкую ўладу, але і прымяраўся да яе. Можа і так, прымяраўся. І казаў, што жыць можна. Але ён ніколі не быў «здраднікам» у тым сэнсе, як гэта разумее Ларыса Кароткая. Хутчэй за ўсё гэта была кемлівасць, уласцівая для ўсяго «тутэйшага» насельніцтва. Трэба было ўсё ўзважыць, каб выжыць у тых складаных умовах.

Прашу прабачэння ў чытачоў за паўтор і за дакучлівасць, але яшчэ раз хачу падкрэсліць, што мой бацька не здраднік. Ніякіх пасад у мясцовай нямецкай адміністрацыі ён не займаў. Інакш бы партызаны яго расстрялалі, у такіх выпадках яны не цырымоніліся. А калі б партызаны не змаглі гэтага зрабіць, то яго арыштавалі б НКУСаўцы ў першы ж дзень пасля вызвалення ў 1944 годзе. Але гэтага не адбылося. Уяўляю, якое расчараванне адчула Ларыса Кароткая, яна прагне крыві. А я імкнуся абараніць чэснае імя свайго бацькі, абараніць ад нападак такіх вось рэаніматараў сканаўшага савецкага рэжыму, як Ларыса Кароткая.

Ларысу Кароткую асабліва абурае тое, што я пасмеў сказаць непрыемную праўду пра партызан. У яе ўяўленні партазаны — суцэльныя героі, партызаны — патрыёты, гатовыя загінуць за свой народ, за сваю Радзіму. Усё тое, у чым я асуджаю партызан, яна іх апраўдвае. Ларыса Кароткая, адукаваная жанчына, апраўдвае партызанскае рабаўніцтва мясцовага насельніцтва і разбой. Гэта неверагодна. Мы ж ужо ўвайшлі ў 21-е стагоддзе. Але яна, як замбіраваная камсамолка, завязла ў 1943-м годзе ў партызанскіх балотах.

«Няўжо аўтар да гэтага часу не зразумеў, — кажа Ларыса Кароткая ў мой бок, — што Масква не забяспечвала партызан ні адзеннем, ні харчаваннем». Так, я гэтага не ў стане зразумець. Мы маскоўскіх партызан да сябе не запрашалі. Без іх мы б значна лягчэй перажылі б гады акупацыі і ў разы менш бы загінула беларусаў. Гэта маё асабістае меркаванне. Што тычыцца забеспячэння, то Масква магла забяспечыць сваіх партызан грашыма, савецкія грошы былі ў хаду, прызнаваліся нямецкай акупацыйнай адміністрацыяй на тэрыторыі акупаванай Беларусі.

Як жыла Беларусь ва ўмовах нямецкай акупацыі, я б параіў чытачам і асабліва Ларысе Кароткай прачытаць артыкул Галіны Кнацько, кандыдата гістарычных навук: «Минск в годы оккупации» («Народная газета» за 1.07.1993 г.). Матэрыял даследчы, пабудаваны на архіўных дакументах, цікавы, праўдзівы, займае тры старонкі газеты (11–13).

І зноў Ларыса Кароткая гнеўна абрынаецца на майго бацьку: «Яго бацька ваеннаабавязаны, сам не ваяваў, жыццём не рызыкаваў, сядзеў у цяпле, і яго прамым абавязкам было ўсяляк дапамагаць тым, хто змагаўся з ворагамі». Яшчэ раз хачу патлумачыць сучаснаму змагару ідэалагічнага фронту Ларысе Кароткай, што галоўным ворагам прамаскоўскіх партызан было мірнае беларускае насельніцтва. Партазаны змагаліся не з немцамі, а з бяззбройнымі сялянамі, з дзецьмі, з настаўнікамі, з усімі, хто працаўладкаваўся к немцам, каб зарабіць на ежу. Я гэта бачыў на свае вочы. Што тычыцца майго бацькі, то ён не ваеннаабавязаны па стане здароўя. Нягледзячы на гэта, у ліпені 1944 года яго забралі на фронт. Ён загінуў 19 жніўня 1945 года ў далёкай Манчжурыі.

Ларыса Кароткая напомніла пра сотні партызанскіх магіл. Я бачыў адзінкі такіх пахаванняў, сярод іх і магіла майго брата Мікалая. Але ён, партызан, загінуў не ў баю з немцамі. Ён загінуў ад кулі іншага партызана. Магчыма, яго забілі таму, што ён, беларус, не ўпісаўся ў склад прамаскоўскага партызанскага атрада? Магчыма, ён стаў сведкай партызанскага злачынства? А злачынцы жывых сведак не астаўляюць.

Ілля Копыл.

10.11.2003.

Гэты мой артыкул «Народная Воля» не надрукавала. Рэдакцыя дыскусію спыніла — тэма вельмі непрыемная і небяспечная. Ды і дыскусіяй гэта назваць нельга. Артыкул Ларысы Кароткай газета надрукавала праз 4 месяцы пасля майго. Мой артыкул к гэтаму часу ўжо мала хто змог прыпомніць.

* * *

Доўгі час за тэму вайны, тэму акупацыі я не браўся. Але на пачатку 2005 года «Радыё Свабода» звярнулася да слухачоў з прапановай дасылаць свае ваенныя ўспаміны, якія потым прагучаць у перадачах на хвалях «Радыё». Справа ў тым, што 2005 год — год юбілейны, 60 год з Дня Перамогі. І я ўзяўся за працу. Праз тры месяцы ўсё было гатова. Я аднёс свой рукапіс з успамінамі «Вайна вачыма падлетка» ў рэдакцыю «Радыё Свабода». Праз тыдзень мне паведамілі, што мой сшытак ужо атрымалі ў сядзібе «Радыё Свабода» ў Празе. Але на гэтым усё і закончылася. Ніводнага фрагмента з маіх успамінаў у перадачах «Свабоды» не прагучала. Крыўды не было. На хвалях «Свабоды» мяне і так было шмат: штотыдзень гучалі мае лісты, амаль штодзень — тэлефанаванні. Але мне хацелася ведаць, чаго варты мае ўспаміны.

Свой рукапіс я даваў чытаць знаёмым пісьменнікам, палітыкам, журналістам, гісторыкам. Некаторыя з іх вярталі мне рукапіс назад моўчкі, некаторыя стрымана казалі: «Спадар Ілля, магчыма, усё яно было так, як ты пішаш. Такая думка існуе і ў навуковых колах. Але заяўляць аб гэтым у СМІ ці выдаваць кнігу — несвоечасова. Цябе людзі не зразумеюць». Я спрачаўся, што, наадварот, мы ўжо спазніліся. Хутка зусім не застанецца сведак Другой сусветнай вайны.

На вечарыне, якая была наладжана з нагоды 80-годдзя гісторыка Леаніда Лыча, на якой прысутнічаў і я, Леанід Міхайлавіч прамовіў, што ён жадаў бы напісаць кнігу пра часы нямецкай акупацыі, але каб героямі кнігі былі тагачасныя падлеткі. Мяне зачапіла яго ідэя, героем такой кнігі магу быць і я. Калі пачалася акупацыя, мне споўнілася 7 гадоў, а калі прыйшло вызваленне — 10. Паразмаўляць з ім аб гэтым у той вечар я не змог. Праз паэта Яўгена Гучка я перадаў Леаніду Лычу прапанову ўключыць у яго будучую кнігу асобнай главой мае ўспаміны. Я бачыў пабудову яго кнігі па схеме кніг Святланы Алексіевіч: пытанне — адказ. Мае адказы ўжо напісаны, а Леаніду Лычу застаецца паставіць пытанні да іх. Але ён адхіліў маю прапанову, сказаўшы, што калі Ілля Копыл штосьці напісаў, хай сам і выдае.

Пасля гэтага Яўген Гучок арганізаваў мне сустрэчу з выдаўцом Віктарам Хурсікам. Віктар Уладзіміравіч пагартаў мой сшытак і прызначыў наступную сустрэчу праз тыдзень. Столькі часу ён адвёў для сябе на чытанку майго рукапісу. Але ўжо праз два дні Віктар патэлефанаваў мне і прызначыў сустрэчу. Пры сустрэчы ён сказаў, што гэта будзе не проста кніга, а бомба. Асабіста я сам пакуль што нічога такога незвычайнага не адчуваў. Дарэчы, загаловак для кнігі «Нябышына. Вайна», прыдумаў Віктар Хурсік. Мой загаловак быў — «Акупацыя вачыма падлетка».

На пачатку лістапада 2009 года кніга выйшла з друку. Я толкам не ведаў, што мне з накладам кнігі рабіць далей, як яго выкарыстаць, таму я проста дарыў кнігу сваім знаёмым. Выбіраў тых, хто падзяляе маю думку.