23. У нашу сям’ю прыйшла бяда

Як я ўжо сказаў, пасля пераходу радзіёнаўцаў на бок партызан мы перабраліся ў вёску Забар’е. Там нас прытулілі добрыя людзі, яны пачалі называць нас бежанцамі.

Гэта была восень 1943 года. У Забар’і размяшчалася рота аўтаматчыкаў (так яны называлі сябе самі) 3-га партызанскага атрада брыгады «Жалязняк». Асноўная частка атрада разам з камандаваннем размяшчалася ў вёсцы Будзілаўка. Там служыў і мой старэйшы брат Мікалай. Рота аўтаматчыкаў складалася з добра абучаных байцоў Чырвонай Арміі. Хутчэй за ўсё ўсе яны былі рускія, так выглядалі. Праўда, сярод іх быў адзін смуглы баец.

У Забар’і партызаны паводзілі сябе добра. Мы з імі суіснавалі побач, як кажуць, жылі адной сям’ёй. У хаце, дзе пражывалі мы, разам з намі было і трое партызан. 1–2 разы на тыдзень партызаны хадзілі на заданне. Вёску яны пакідалі, калі змяркалася. Назад вярталіся на досвітку і прыводзілі 2–3 каровы. Пасля вяртання снедалі, потым адпачывалі. Ежу рыхтавалі ў іншай хаце адразу на ўсю роту. Міска супу з іх стала даставалася і мне. Ён быў вельмі смачны, з аўсяных круп, і костачка, на якой было шмат мяса.

Некалькі разоў у часы адпачынку партызаны збіраліся ў хаце, у якой пражывалі мы. Яны прыносілі з сабой мяса, бульбу і прасілі маму, каб яна ўсё гэта пасмажыла. Потым ссоўвалі разам два сталы, мама ставіла на іх патэльню са смажанінай; партызаны садзіліся на лавы, даставалі з кішэняў бутэльку з самагонкай і пачынаўся баль. Самагонку разлівалі ў конаўкі, стаканаў не было, і пілі па чарзе. Потым яны пачыналі спяваць. Песні былі сумныя, жаласлівыя. У мамы цяклі слёзы. Я імкнуўся запомніць словы песень. Песні былі вельмі доўгія. І хоць у мяне адсутнічае музычны слых, я іх спяваў, калі заставаўся ў хаце адзін.

Аднойчы, ужо пасля вайны адну з тых песень я праспяваў на ўроку спеваў, калі навучаўся у 4-м класе. Каб выставіць адзнакі за чвэрць, настаўнік выклікаў кожнага вучня праспяваць. Дайшла чарга і да мяне. Я сказаў, што буду спяваць «Кацюшу». Але настаўнік не ведаў, што гэта зусім іншая «Кацюша». Каб чытачы ведалі, якія песні мы спявалі пасля вайны, прывяду некалькі куплетаў:

Новая Катюша

Расцветали яблони и груши,

Сад цветёт, белеет как в снегу.

Ну-ка выйди, милая Катюша,

У Днепра постой на берегу.

Спой мне песню «Новую Катюшу»

И припомни старую свою.

За тебя сражался, был контужен

Я под Берлином в яростном бою.

Я окреп в московском лазарете

И опять я в бой идти готов,

Драться там за Родину Советов

И громить проклятых пемчуров.

Я узнал, и больно было слушать,

Что любовь мою не сберегла.

От кого ты, подлая Катюша,

От кого ты дочку родила?

Калі настаўнік пачуў апошнія два радкі «Кацюшы», ён вельмі моцна крыкнуў: «Хопіць!!!» — і так ляснуў указкай па сталу, што яна разляцелася на кавалачкі. Я так напалохаўся, што ўсе куплеты песні, якія я не паспеў праспяваць, вылецелі з галавы. Я іх не памятаю.

Але зноў вернемся ў Забар’е. Калі ў партызан мяса заканчвалася, яны зноў ішлі на заданне. Наколькі мне вядома, за ўвесь час, што мы былі ў Забар’і, партызаны асобых страт не панеслі. І толькі аднойчы, калі яны вярнуліся з задання, мы ўбачылі, што сярод іх няма нацмена. Партызаны сказалі, што ён загінуў. Як гэта адбылося і дзе яго пахавалі, яны нам нічога не сказалі.

Праўда, быў яшчэ адзін выпадак, пра які раней я не ўпамінаў. У роту прыслалі нейкую цывільную асобу. Гэты грамадзянін неяк не ўпісваўся ў партызанскае асяроддзе. Ен адзіны быў апрануты не па форме. На ім было чорнае паліто, кепка (гэта зімой), хромавыя боты. Аўтамата ў яго не было. Часам і ён хадзіў на заданне. Было зразумела, што ён чужак сярод партызан. Я ні разу не бачыў, каб ён з кім-небудзь размаўляў. Сяброў у яго не было. Дык вось, аднойчы і ён з задання не вярнуўся. Партызаны гэта ніяк не патлумачылі. Хадзілі чуткі, што яны самі і забілі яго стрэлам у патыліцу.

У сакавіку 1944 года я і мой родны брат Андрэй, які быў старэйшы за мяне на 6 гадоў, адначасова захварэлі тыфам. Наш бацька паспрабаваў звярнуцца па медыцынскую дапамогу да партызан. Ен добра ведаў партызанскага лекара Сырнікава, які да вайны працаваў у Бягомлі. Але партызанскае кіраўніцтва ў дапамозе адмовіла. Я і Андрэй удвух ляжалі на адным ложку без лекаў, без медыцынскай дапамогі. Цікава, што акрамя нас двух у хаце пражывала яшчэ чацьвёра дарослых, 3-гадовая дзяўчынка і плюс трое партызан, але больш ніхто не захварэў. Праўда, партызаны з нашай хаты ў момант перабраліся ў іншае месца. Зараз я нават здзіўляюся, як мы выкарабкаліся з той хваробы.

Я і Андрэй па-ранейшаму хварэлі, калі да нас у Забар’е верхам на конях прыехалі некалькі партызан. Яны паведамілі, што трагічна загінуў мой самы старэйшы брат Мікалай. Як яны расказалі, Мікалай быў у начным патрулі, а днём у хаце адпачываў. У гэты самы час другі партызан паставіў на падлогу кулямёт для праверкі, па неасцярожнасці націснуў на спускавы кручок і кулямётнай чаргой цяжка параніў соннага Мікалая. Брату ампутавалі нагу па пах. Ён памёр на аперацыйным стале, магчыма, ад страты крыві, магчыма, ад балявога шоку — аперацыю рабілі без абязбольвання. Перад смерцю ён папрасіў, каб не каралі віноўніка гэтага трагічнага здарэння.

Цела Мікалая партызаны чамусьці не прывезлі. За ім паехалі дзве маіх стрыечных сястры: Аня, якая зараз жыве ў Мінску, і Марыля, якая жыла ў Малдове, але ў 2011 годзе памёрла. Бацька не паехаў сам, таму што трэба было зрабіць труну і выкапаць магілу, а ў час вайны гэта было зрабіць вельмі складана. Прывезлі цела Мікалая ў суправаджэнні партызан. Памятаю, як яны занеслі цела ў хату і паклалі на падрыхтаваную лаву. Бацька запытаў: «А дзе ампутаваная нага?» Партызаны збянтэжыліся, але паабяцялі прывезці яе. Слова сваё яны стрымалі. Праз нейкі час к дому прыскакалі два вершнікі, паклалі на ганак пакунак з нагой і ўскакалі. Калі абмывалі цела, з яго выпадалі кулі. Труну з нябожчыкам паставілі ў тым жа пакоі, у якім стаяў ложак, дзе ляжалі хворыя я і мой брат Андрэй, толькі ў супрацьлеглай сцяны.

Мы былі так знясілены хваробай, што не маглі самастойна стаяць на нагах. Нас, падрымліваючы пад рукі, па чарзе падвялі да труны для развітання. Не ведаю, што адчуваў Андрэй (яго ўжо няма ў жывых, трагічна загінуў у 1984 годзе), што ж тычыцца мяне, то ў маім сэрцы, на маёй душы было пуста. Я быў не ў стане ўсвядоміць трагічнасць моманту, таго, што я больш ніколі не ўбачу свайго брата. У мяне нават не навярнуліся на вачах слёзы. Я быў так дакапаны хваробай, так ёй прыгнечаны, што мне хацелася аднаго — хутчэй вярнуцца ў свой ложак. Толькі мама горка плакала. У хату сабралася шмат знаёмых і незнаёмых людзей. Пахаванне адбылося ціха, на змярканні, каб пазбегнуць абстрэлу. Пахавалі Мікалая ў Вітунічах побач з тым месцам, дзе яшчэ нядаўна стаяла царква, якую спалілі партызаны ў лістападзе 1942 года. Царква праіснавала нядоўга, была адчынена пры немцах у ліпені 1941 года, а да той пары служыла калгасным зернасховішчам.

Калі я ўжо быў афіцэрам і прыязджаў на адпачынак у сваю вёску Нябышына, абавязкова наведваўся ў Вітунічы на магілу брата. Аднойчы я прыйшоў туды, але магілы брата не адшукаў. Зніклі ўсе магілы (там было некалькі пахаванняў). Я ўбачыў толькі роўнае месца. Мама мне патлумачыла, што перад нейкай чарговай гадавінай Перамогі ўсе магілы ўскрылі і парэшткі загінуўшых перазахавалі ў агульную магілу, на якой паставілі помнік. Калі быць дакладным — мама сказала, што на новай магіле паставілі бетонны слуп. Я бачыў той помнік, на ім напісана некалькі прозвішчаў, але прозвішча Мікалая Копыла там не значылася.

Калі мама памерла, я доўгі час не наведваўся ў сваю вёску, бо служыў вельмі далёка, у Кіраўскай вобласці. Пасля звальнення з арміі я вярнуўся на сваю Радзіму ў Беларусь і праз некаторы час узяўся за справу, каб вярнуць імя брата на помнік, які ўсталяваны на брацкай магіле ў Вітунічах. У савецкі час усе пытанні вырашала КПСС. Таму я адаслаў свой ліст у Докшыцкі райкам КПБ. Атрымаўшы адмоўны адказ, накіраваў другі ліст. Я ўказаў канкрэтна, у якім партызанскім атрадзе знаходзіўся мой брат. Мая дзіцячая памяць спрацавала, што і дапамагло ў пошуках. На гэты раз у архіве знайшліся звесткі пра майго брата-партызана. На помніку з’явілася імя Мікалая: «Копыл Н. Ф.». Цяпер у мяне ёсць месца, куды пакласці кветкі.

(Перапіска дадаецца)

Секретарю Докшйцкого райкама КПБ

от Копыла Ильи Филипповича,

чл. КПСС с 1961 г.,

проживающего по адресу:

г. Минск, ул. Л. Беды 19–36

Заявление

Мой родной брат Копыл Николай Филиппович во время Великой Отечественной войны был партизаном. Погиб весной 1944 года. Похоронен в дер. Витуничи, где было несколько партизанских могил. В конце 60-х годов могилы были вскрыты и все останки перезахоронены в братскую могилу, но фамилии моего брата на памятнике не значится.

Прошу Вас оказать содействие в восстановлении фамилии и имени моего брата на памятнике, установленном на братской могиле в дер. Витуничи.

С уважением, Копыл.

18.12.1984 г.

Гр-ну Копылу Илье Филипповичу

г. Минск, ул. Л. Беды, д. 19, кв. 36.

Докшицкий райком КП Белоруссии сообщает, что в списках партизанской бригады «Железняк», имеющихся в Бегомльском музее народной славы, и именном списке захороненных воинов и партизан, погибших в Великой Отечественной войне 1941–1945 гг., в братской могиле, находящейся в деревне Витуничи Березковского сельского Совета, Копыл Н. Ф. не числится. При установлении факта участия Копыла Н. Ф. в партизанском движении надпись на братской могиле будет дополнена. По этому вопросу сделан запрос в партархив ЦК КПБ.

Секретарь Докшйцкого райкама КПБ Н. Устин

Исх. № 11п

13 января 1985 года.

Отп. 3 экз.

Экз. № 1 — адресату. Экз. № 2 — в дело

Секретарю Докшйцкого райкома партии

Здравствуйте, уважаемый товарищ Устин.

На Ваш ответ на моё заявление от 18.12.84 г. дополнительно сообщаю следующее: Мой брат Копыл Николай Филиппович находился в 3-м отряде партизанской бригады «Железняк». Может эти сведения помогут найти следы моего брата в архивах.

С уважением, Копыл

16.01.85 г.

Гр-ну Копылу И. Ф.

220040, г. Минск,

ул. Л. Беды, д. 19, кв. 36

Докшицкий райком КП Белоруссии сообщает, что действительно по учетным данным партархива Копыл Николай Филиппович с мая 1943 года по 23 мая 1944 года числится рядовым партизаном 3-го отряда бригады «Железняк». В марте т. г. именной список захороненных воинов и партизан, погибших в годы Великой Отечественной войны, на братской могиле в деревне Витуничи Березковского сельсовета дополнен фамилией Копыл Н. Ф.

Секретарь Докшицкого райкома КПБ Н. Устин

Отп. 2 экз.

Экз. 1 — адресату. Экз. № 2 — в дело.

Исх. № 11

27 марта 1985 года