16. Аперацыя «Котбус»

Мы, жыхары вёскі Нябышына, гэту вайсковую аперацыю немцаў супраць партызан называлі першай нямецкай блакадай.

Я пісаў ужо, што на працягу 1941–1942 гадоў мы немцаў амаль не бачылі. Пачынаючы з 1943 года, калі з’явіліся партызаны, у нашай вёсцы было наладжана патруляванне. Так склалася, што адзін тыдзень патрулявалі немцы. Яны праязджалі цераз вёску на трохкалёсным матацыкле. Іх было 2–3 чалавекі. Яны, як правіла, не спыняліся і адразу паварочвалі на Докшыцы. Рэдка, але бывалі выпадкі, калі яны спыняліся і заходзілі да каго-небудзь у хату е пытаннем: «Матка, яйка?»

Наступны тыдзень вёску патрулявалі партызаны. Дакладней, гэта быў адзін партызан, і ён нёс службу нязменна. У яго таксама быў транспарт — веласіпед. У нашай вёсцы гэтага партызана ведалі ўсе. Яго прозвішча было — Звераў. Старэйшыя жыхары яго памятаюць і зараз. У нас склалася такое ўражанне, што графік патрулявання немцы і партызаны распрацоўвалі сумесна.

На пачатку траўня 1943 года і немцы і партызаны патруляванне раптам спынілі. Мы гадалі: «Чаму?» Ад няяснасці стала неспакойна. А ў гэты час немцы рыхтаваліся да правядзення вайсковай аперацыі супраць партызан, якая называлася «Котбус». У гэты самы час партызаны рыхтавалі для сябе сховішча ў непралазных балотах і лясах, пакінуўшы каля вёсак невялікія групы, пераапранутыя ў вясковае адзенне. Іх галоўная мэта — збор інфармацыі аб дзеяннях немцаў і мясцовага насельніцтва.

Падсвядома мы разумелі, што аперацыя супраць партызан патрэбна. Яны актыўна сталі правакаваць немцаў, каб падштурхнуць іх на карныя дзеянні супраць мірнага насельніцтва. Трагедыя ўжо накрыла Шуняўку і Вітушцы. Якая вёска ў партызан на чарзе, мы не ведалі, жылі як на гарачым вуголлі. Таму мы жадалі, каб партызаны былі як мага далей адсунуты ад нашай вёскі. Але мы не ведалі, як будуць ставіцца немцы да насельніцтва ў час правядзення вайсковай аперацыі. Мой бацька і большасць жыхароў вёскі вырашылі не рызыкаваць, а ратавацца.

Зразумела, што вяскоўцы не валодалі інфармацыяй пра блакаду. Партызаны не папярэдзілі нас, што набліжаецца небяспека, у мяне засталося ўражанне, што гэта было не ў іх інтарэсах. Наадварот, яны ўвесь час нас «падстаўлялі». Ва ўсялякім выпадку так атрымлівалася. Гэта пазней, у пасляваенных кінастужках, мастацкіх творах, нам сталі расказваць байкі, быццам партызаны баранілі насельніцтва ад захопнікаў.

Аднойчы з вёскі Восава да дзядзькі Сцяпана, хата якога стаяла побач з нашай, прыбег сваяк, хлапчук, мой аднагодка. Яго звалі Уладзік. Ён расказаў, што ў іх вёску прыехала шмат немцаў і паліцаяў. Акрамя машын у іх з сабой маюцца танкі і гарматы. Хутка яны пойдуць цераз Нябышына ў бок Бягомля лавіць і знішчаць партызан. Так мы даведаліся, што блакада вось-вось пачнецца і з гэтага часу, як кажуць, сядзелі на чамаданах. Мы падрыхтавалі ўзяць з сабой самае неабходнае: харч, адзенне, сярнічкі, сякеру ды іншае. Ноша была размеркавана на кожнага. Мне дастаўся школьны ранец з сухарамі і нямецкі тэрмас з малаком. Увесь дамашні скарб мы ноччу закапалі ў ямы, каб ніхто не бачыў. Спалі ў вопратцы. Мужчыны па чарзе вартавалі вёску, сачылі за дарогай. Мой самы старэйшы брат Мікалай, 1922 года нараджэння, і іншыя хлопцы, нават непаўналетнія, яшчэ раней падаліся да партызан — інакш ім пагражала адпраўка на працу ў Нямеччыну.

Бабуля Наста, маці майго таты, была ўжо старэнькая і ісці разам з намі не магла. Для яе за аселіцамі ў забалочаным хмызняку бацька збудаваў шалаш, спадзяючыся, што яна там перажыве блакаду. Раніцай, перш чым пакінуць сваю хату, мама ў апошні раз падаіла карову, потым мы ўсю сваю скаціну выгналі ў поле, вароты ў двор зачынілі, каб жывёла не змагла вярнуцца назад. Дзверы ў хаты (у нас было дзве хаты: старая — дзедаўская і новая) мы на замкі не запіралі, каб іх не зламалі. Усё гэта рабілася без спешкі, быццам мы збіраліся на адпачынак на прыроду.

Мы пакідалі вёску, а немцы ў вёску ўваходзілі. Тактыка вяскоўцаў была такой: аб’яднанне ў групы па 3–5 сямей, і потым кожная група самастойна павінна ісці сваім маршрутам у лясы і Лобацкія балоты. Мы не сталі перапраўляцца цераз раку Поню побач з вёскай, а загадзя выбралі брод у 2 кіламетрах ад яе ўніз па цячэнні. На беразе ракі ў зараслях трысця метраў 300 ад броду яшчэ напярэдадні быў падрыхтаваны тайнік для дзядзькі Сцяпана, роднага брата майго бацькі. Ён быў інвалід, замест ног у яго былі пратэзы. На гэтым месцы ён без прыгод і перасядзеў усю блакаду. Другі родны брат майго бацькі дзядзька Іван застаўся ў вёсцы — ён сам і яго жонка Юстына былі хранічна хворыя. Таму яны схаваліся ў хмызняку побач з вёскай.

Нам тэрмінова трэба было рухацца як мага хутчэй далей, але адбылася замінка. Я ўспомніў, што дома застаўся мой зусім маленькі сабачка, шчаня. Яго падарыў мне наш сусед дзед Барыс. У Барыса быў ўласны сабака, Мурза, я яго вельмі баяўся. Аднойчы ен мяне так напалохаў, што я нават захварэў. І вось сусед, каб загладзіць сваю віну і каб я больш сабак не баяўся, падарыў мне шчаня.

Я скінуў з плячэй ранец, крыкнуў пра сабачку, і бацькі не ўспелі апамятацца, як я ўжо быў на другім баку ракі. Яны крычалі, каб я вярнуўся назад, але я ўжо ні на што не звяртаў увагі. Адлегласць у 2 кіламетры я пераадолеў вельмі хутка. Мне ўжо было амаль 9 гадоў, і бегаў я добра. Вуліца вёскі была пустая, я нікога не сустрэў Але наша хата, пуня і ўсе іншыя пабудовы былі ўжо ахоплены полымем. Такое відовішча назіраць было жахліва. Нават на вуліцы, далёка ад пабудоў было горача. Гарэлі хаты дзядзькі Сцяпана, дзядзькі Івана і Нікіфара. Гэта была расплата немцаў за страляніну з нашага двара партызан Шляхтунова.

Я куляй кінуўся назад з вёскі і зноў нікога ў ёй не сустрэў. Відаць, я апынуўся ў ёй, калі немцы ўжо зрабілі сваю справу і пайшлі далей, а паліцаі яшчэ не прыйшлі. Гэта мяне і выратавала. Я так нёсся назад да родных, што аж вецер у вушах стаяў. Не збаўляючы хуткасці, кінуўся ў раку і неўзабаве далучыўся да нашай групы. Я думаў, што зараз усе на мяне будуць сварыцца, але бацька проста сказаў: «Ну што, усе ў зборы? Пайшлі за мной». У мяне нават ніхто не запытаўся, што я бачыў у вёсцы, і я пакуль што не сказаў, што наша і яшчэ тры хаты згарэлі.

Толькі пазней, калі я ўбачыў забітых і спаленых аднавяскоўцаў, мне стала зразумела, якой небяспецы я падвяргаў сябе гэтай неабдуманай выхадкай. Я мог апынуцца ў руках немцаў ці паліцаяў і загінуць. А што перажылі мае бацькі?

На балоце мы кожны дзень мянялі месца знаходжання. Агонь не палілі. Заўсёды ў першую чаргу будавалі з яловых галінак шалаш для начоўкі. Аднойчы мама ўгаварыла бацьку распаліць маленькі касцёр, каб спячы аладкі. Запаслівая мама ўзяла з сабой крыху мукі і маленькую патэльню. Як толькі ўзвіўся дымок, у небе над намі з’явіўся нямецкі самаёт-разведчык «рама». Мы ўжо добра ведалі павадкі гэтага самалёта. Мы затапталі касцёр і затаіліся. Як толькі «рама» зрабіла над намі круг і адляцела, бацька скамандаваў: «Хапайце свае рэчы і хутчэй бяжым адсюль». Мы адбеглі ад шалаша на 300–400 метраў і ўбачылі, як у небе з’явіўся другі самалёт. Ён скінуў тры бомбы, адна з якіх трапіла ў шалаш. У ім я ў паспешлівасці забыў губную гармошку, тую самую, якую падарыў мне немец пры сустрэчы на мосце ў 1941 годзе. Я ўжо зноў ледзьве не кінуўся назад да шалаша, але пападанне бомбы ўсё вырашыла. Больш касцёр мы не палілі. У немцаў не хапала сіл, каб акружыць і прачасаць адразу ўвесь лясны ці балотны масіў. Яны гэта рабілі шырокімі палосамі. І пакуль яны пераходзілі на чарговую паласу, мы непрыкметна перабіраліся на пракантраляваную і там хаваліся. Трэбы адзначыць, што немцы непралазныя хмызнякі абыходзілі, адпускаючы ў іх бок некалькі аўтаматных чэрг. Тое ж было і на балотах. А мы, каб уратавацца, былі гатовы на любыя выпрабаванні.