«Юнацтва ў дарозе»

«Юнацтва ў дарозе»

Вядомы беларускі паэт Раман Сабаленка напісаў першы свой празаічны твор — аповесць «Юнацтва ў дарозе». Невялічкая гэтая аповесць займае крыху болей за 50 старонак, але яе вартасць як літаратурнай з’явы намнога пераўзыходзіць яе памер.

Дзея твора адбываецца ў далёкія ўжо часы імперыялістычнай вайны, Кастрычніцкай рэвалюцыі і першых год Савецкай улады. Вялікі Кастрычнік ускалыхнуў народы былой царскай Расіі, даў ім перамогу над спрадвечнымі сіламі эксплуатацыі і заняволення і павёў да новага жыцця. Разам з іншымі народамі Савецкага Саюза на барацьбу за сваё шчасце ўзняліся і людзі глухіх закуткаў Беларусі, яе самыя занядбаныя грамадзяне — гаротныя палешукі.

Глухая палеская вёска Рагазін таксама зазнала вялікую пераўтваральную сілу рэвалюцыі. Па-рознаму аднесліся да яе беднякі і вясковыя кулакі, класавыя супярэчнасці абвастрыліся ў незмірымай барацьбе, але новыя, абуджаныя рэвалюцыяй сілы рашуча бралі верх.

Знешні свет, яго поўныя глыбокага сэнсу з’явы, бурныя рэвалюцыйныя змены спрадвечнага сельскага ўкладу паказвае аўтар праз адчуванні вясковага хлопчыка Макаркі Шыянка.

З ранняга дзяцінства не песціла жыццё Макарку. Ужо змалку ён быў і за гаспадыню ў хаце, і за няньку, пасвіў кароў і вазіў соль гандляру, часта перападала яму і «мочаных лейцаў» ад бацькі. Свежыя дзіцячыя ўражанні зыходзяць ад дарослых людзей, іх спраў і ўзаемаадносін. Тут і селянін-бядняк, бацька Макаркі, ласкавая маці, а затым злосная нялюбая мачыха, дзед Яўстрат, што зімой і ўлетку ляжыць на печы і павучае хлопца гаспадарыць, сквапны крамнік Зусь, дзед Трыфан і Лукаш — вясковыя кулакі-міраеды і нарэшце дзядзька Пракоп, калека вайны, які страціў на фронце нагу і першым чалавекам у вёсцы пазнаёміўся з вялікай праўдай ленінскіх ідэй. Гэты дзядзька Пракоп ідзе побач з Макаркам амаль праз усю аповесць, і шмат яе старонак з незвычайнай цеплынёй апавядаюць аб іх адносінах. Гэтыя адносіны пажылога чалавека і вясковага падлетка — самая, бадай, паэтычная лінія твора, з якой па сваёй глыбіні і прыгажосці не можа зраўняцца нават нявыспелае яшчэ юнацкае каханне Макаркі да Марылькі.

Аповесць ахоплівае даволі вялікі адрэзак часу, але развіццё чалавечых характараў аўтар здолеў паказаць лагічна і паслядоўна. На вачах чытача ў сялянскай працы, сірочым смутку і рэдкіх вясковых радасцях вырастае Макарка з «бэйбуса» і «вісуса» ў сельскага камсамольца — змагара з кулаччом за лепшае жыццё. Жыццёвы шлях перадавога сялянскага хлопца таго часу непазбежна і лагічна вядзе ў навуку, і на апошніх старонках аповесці мы бачым Макарку ў рабфаку.

Нялёгкі гэты шлях тоіць у сабе шмат гора і перажыванняў, але пад уплывам пераўтваральных сіл рэвалюцыі ўзбуджаюцца ў вясковым хлопцу новыя сацыяльныя якасці. Макарка падрастае, мяняюцца, сталеюць яго чалавечыя вартасці, гартуецца характар. Увесь гэты працэс станаўлення Макаркі, як перадавога чалавека таго часу, нясе на сабе паўсядзённы ўплыў камуніста — Пракопа. Гэта тыповы тагачасны сялянскі барацьбіт за новае жыццё. У час Грамадзянскай вайны і белапольскай акупацыі дзядзька Пракоп, хоць і калека, але ідзе ў лес да партызан, змагаецца з ворагам. Тады другі раз варожая куля прастрэліла яго, праўда, ужо драўляную нагу. Потым дзядзька Пракоп змагаецца з кулакамі, арганізоўвае таварыства на супольнай апрацоўцы зямлі. Ён, як і Макарка, паказаны ва ўсёй няспыннай дыялектыцы развіцця, але яго светапогляд сфармаваўся за межамі аповесці, недзе ў акопах Першай сусветнай вайны. Калі іншыя героі твора толькі яшчэ прыглядаюцца да падзей ды вагаюцца у сваіх адносінах да іх, то Пракоп ужо цвёрда ведае, што трэба рабіць. Пасля выгнання паноў і белапалякаў, сяляне ўзрадаваліся, вядома, але ў іх яшчэ панавала нерашучасць і боязь звароту старых гаспадароў ці якой іншай навалы. А дзядзька Пракоп не збаяўся нічога. Ён змайстраваў сажань і, гукнуўшы сялян, пайшоў дзяліць Кербічаву зямлю. З вялікім веданнем справы і гістарычнай праўдзівасцю паказвае пісьменнік падзеі тых дзён.

А як трапна і праўдзіва намалявана сцэна сялянскай радасці, калі дзядзька Пракоп прызначае Васілёвай сям’і адбітую ў белапалякаў карову!

«У нашай хаце было весела. Бацька непрыкметна міргнуў вачыма мачысе, і яна на момант знікла, але хутка вярнулася, штосьці прынёсшы пад фартухом. У момант на лучыне перад цялеснікамі была падсмажана яешня. Пачалася рэдкая ў нашай хаце гутарка. Дзядзька Пракоп кульнуў чарак са тры і перавярнуў дагары дном пасудзіну.

— Я ж не піток, як ты ведаеш… Дык і не прыганяй ты мяне. Усё адно не вазьму больш, — казаў ён бацьку, калі той да яго прыставаў:

— Ды выпі бо, Пракопка… Яна ж як свянцоная вадзіца.

Нават дзеду Яўстрату паднеслі на печ невялікую чарку. Ён крактануў, разгладзіў белую ўжо ад сівізны, радкаватую бараду і каўтануў, аж вочы заплюшчыў»…

Наогул у аповесці безліч цудоўных мясцін, паэтычных малюнкаў сялянскага побыту, змястоўных праяў чалавечых характараў. Так, поўная трапнай назіральнасці і душэўнага гумару сцэна, калі дзядзька Пракоп прапануе Васілю, Макаркаваму бацьку, «пашукаць ужо якое жанчыны», каб узяць сабе ў жонкі, іх сватаўство і жаніцьба, сцэна Макаркавай помсты настаўніку-дзячку ці першыя крокі Макаркі ў горадзе. Нават апісанне хаты Шыянкоў зроблена з надзвычайным паэтычным майстэрствам. Такое вельмі трапнае і дарэчнае ўжыванне мастацкай дэталі і майстэрства ў паказе вясковага побыту можна знайсці хіба толькі ў лепшых творах Я. Коласа. Вельмі многа кранаючай душу цеплыні і глыбокага сэнсу ў Макаркавым паведамленні сям’і аб сваім ад’ездзе на рабфак.

«Я бачыў, як павесялела мачыха, бачыў, як засмуцілася Насцечка, як разгубіўся бацька, нібы яму трэба было от зараз жа адсекчы свой палец і выкінуць. Бацька пачаў распытваць, як і што.

— Толькі ж от у мяне няма ў чым ехаць, — выказаў я сваю крыўду. — Не паеду ж я ў гэтым шарачку ды ў лапцях у горад.

Бацька задумаўся на момант, а потым, як бы прыняўшы рашэнне, сказаў:

— Там у куфры ляжаць чаравікі тваёй нябожчыцы-маці. Яны табе цяпер будуць якраз па назе. Ды бурнос матчын перашыем»…

Вялікая канцэнтрацыя жыццёвага матэрыялу і скупая трапная мова робяць вельмі змястоўным кожны радок «Юнацтва ў дарозе». Рэдка, бадай, можна напаткаць у беларускай літаратуры твор з такім багатым падтэкстам, як у гэтай аповесці. Тут кожная фраза нясе вялікую сэнсавую нагрузку, поўная глыбокай думкі і вобразнасці. Надзвычай сакавітая мова лёгка і выразна даносіць да чытача падзеі і вобразы твора.

Але, на нашу думку, аўтар некалькі не прытрымаўся меры ў выкарыстанні мясцовых слоў і правінцыялізмаў. У беларускай мове склаліся і існуюць шмат год агульнабеларускія і агульнаўжывальныя словы, замяняць якія мясцовымі, хоць можа гучнейшымі і «лепшымі», няма патрэбы. Усе ж нягледзячы на некаторую гэтую празмернасць мова аповесці добрая і паэтычная. Трэба асобна адзначыць сінтаксіс гэтай мовы, які пад пяром аўтара аповесці набыў асаблівую нацыянальную выразнасць і чысціню. Нам здаецца, што ў гэтай справе Раман Сабаленка намнога больш за іншых беларускіх аўтараў наблізіўся да мовы К. Чорнага.

Добрую, вельмі цікавую і карысную аповесць напісаў Раман Сабаленка. Беларускі чытач з асаблівай прыемнасцю прачытае яе яшчэ, калі гэты твор выйдзе асобным выданнем.

[1957]