Баляслаў Грабінскі

Баляслаў Грабінскі пражыў доўгае жыццё. Было яно дужа нялёгкім, але цікавым. Цікавым, шчырым і апантаным беларусам быў і сам Баляслаў Грабінскі – доктар-дантыст па спецыяльнасці. Але адной медыцынскай прафесіяй наш зямляк не абмяжоўваўся. Ён – адна з яркіх постацяў беларускай Вільні 30-40-х гадоў ХХ стагоддзя. Наш зямляк быў старшынёю партыі Беларуская Хрэсціянская Дэмакратыя, старшынёй Нацыянальнага Камітэту ў Заходняй Беларусі, актыўным грамадска-палітычным дзеячам на эміграцыі.

Нарадзіўся Баляслаў Грабінскі 3 жніўня 1899 года ў вёсцы Урачыншчына Сакольскага павета. “Гаспадаром хаты, дзе я радзіўся, быў бацька маёй маткі Мацей Станкевіч. Мой бацька прыйшоў у прымічы з суседняе парафіі – з вёскі Грымячы”, -- згадвае ў сваіх успамінах Баляслаў Грабінскі. Дарэчы, успаміны яго друкаваліся ў мінскім часопісе “АRCHE” (2000, № 5). Рукапіс гэтых успамінаў знаходзіцца цяпер у архіве БІНІМу ў Нью-Йорку. Баляслаў Грабінскі іх пачаў пісаць 3 жніўня 1979 года, каля яму ўжо было 80 гадоў.

Успаміны Баляслава Грабінскага вельмі шчырыя. Пра дзеда Мацея Станкевіча ён згадвае, што “дзед – відавочна, хацеўшы скампэнсаваць сваё невуцтва, а ня маючы свайго сына, каб паслаць у школу, -- меў мяне, унука, першага па лініі да шкаленьня, бо ж толькі хлапцоў пасылалі тады ў школу. Калі ў вёсцы паказваўся хто-небудзь адзеты па-мястоваму, ён стараўся запрасіць на пачастунак. І ня мела розьніцы, ці то быў ксёндз, ці каморнік, ці аб’езчык, ці нават “цыцылісты” (маецца на ўвазе сацыяліст – С.Ч.) зь Беластоку, ставіў самавар, даваў на стол што меў найлепшае: копчаную ялаўцом шынку ці кілбасу, сыр, мёд, канфітуры. Апрача таго, хата Мацея Станкевіча была месцам начлегу ўсім, хто меў патрэбу пераначаваць у вёсцы... Таксама мой дзед меў звычай пазычаць грошы суседзям з ваколіцы. Пазычаў на вэксалі й ня браў працэнтаў...”.

Пра бацьку і маці аўтар успамінаў згадвае наступнае: “Бацька мой, Франак, быў уроджаным прыроднікам. Хаця ніколі ён не наведваў школы, але меў асаблівы талент назіральніка й чула ўспрымаў праявы натуры. Ведаў ён, як назваць кожнае зельле, кожную найдрабнейшую кветачку. Знаў ён таксама й птушыны сьвет: ведаў, як бакас, летучы з выраю, бэчаў; дзе было над Баброю гняздо чаплі; як паводзілі жураўлі на балотах; як улажыць барану на таполі для буславага гнязда, і любіў часта гаварыць пра птушак... Фізічна мой бацька належаў больш да скандынаўскага тыпу, чым да славянскага. Быў ён вышэй сярэдняга росту зь сьветлымі валасамі й блакітнымі вачыма. Маці мая была малога росту зь цямнейшымі валасамі, належала да тыпу, які антрапалёгі называюць другім сьветлым тыпам Эўропы. Зрадзіла маці ўсіх дзяцей дзесяцёра, але выгадавалася нас толькі пяць...”.

З вялікай павагай і дакладнасцю Баляслаў Грабінскі апісвае сваю вёску Урачыншчыну, назоў якой звязаны з тапанімікай пушчы. “У пушчы былі ўрочышчы (урочыскі), багны, пакосныя прагаліны, дубіны, грабіны, альшыны, ляшчыны й г.д. Адсюль і назовы Багнэ, Ольша, Пакосна, Ляшчане. Прыкладам, калёнія паміж лесам і маёй вёскаю звалася Ўрочыска Пакосна... Урачыншчына была малою вёскаю – 17 хатаў, каля 120 жывых душ...”, -- згадвае аўтар.

У 80-гадовага аўтара ўспамінаў, калі яны пісаліся, захавалася добрая памяць, бо ён вельмі падрабязна ў сваіх успамінах згадвае родную вёску, кожнага яе гаспадара, які меў “запасныя сохі, выцесаныя з дубовага або бярозавага камялька”, згадвае кожнае ўзвышша, вуліцу, хаты, гародчыкі, дзе вяскоўцы саджалі табаку, бо да першае сусветнае вайны не было забаронена гадаваць сваю табаку, як піша аўтар.

Адзін з раздзелаў успамінаў называецца “Мова”, дзе аўтар параўновае гаворкі вёсак. “Каб параўнаць шкацёўскую гаворку з запушчанскаю, -- піша Баляслаў Грабінскі, -- даюць такі прыклад: А ў сенцах на млінцы стаіць вада ў вядзерцы, вазьмі пітунец і нажалопкайся. У запушчан гэты сказ будзе гучаць так: У сенях на жорнах стаіць вада ў вядру, вазьмі кубак і напійся”.

З гумарам чытаецца ва ўспамінах згадка пра суседаў Кундзейчаў (Кундзевічаў). Вінцук Кундзейч любіў парнаграфічныя песенкі і выказы. Можа нават ён іх сам і выдумляў. Асабліва іх любілі слухаць дзеці і падросткі. Вось як гучыць адна яго мініяцюра:

Сідар, Сідар-макацёр

На дарозі бабу цёр:

Цо паверне – баба перне,

Цо пацісне – баба дрысне.

А бацька гэтага Вінцука наогул быў чалавек дзіўны. “Аднойчы, -- успамінае Баляслаў Грабінскі,-- ён муштраваў каня й накруціў павадок на вялікі палец левае рукі. Конь гвалтоўна шарпнуў (тузануўся) і сарваў скуру з пальца. Убачыўшы, што засталіся толькі косьці, нядоўга думаючы, ён палажыў руку на калодку й адсёк сякераю два чалонкі (фалянгі). Пасьля заўсёды прыціскаў табаку ў люльцы абрубкам вялікага пальца. Гаворачы, ён часта паўтараў быб, таму ў вёсцы яго празвалі Быб”.

Вельмі прыгожа наш зямляк апісвае святы, якія адзначала яго вёска. Найперш, гэта Вялікдзень. Асабліва на Вялікдзень цешыліся дзеці. У гэты дзень яны разам з дарослымі маглі “зубіць яйкі, ды качаць яйкі з гары”.

Другая частка ўспамінаў Баляслава Грабінскага прысвечана адукацыі. Ён успамінае тыя навучальныя ўстановы, дзе вучыўся, а таксама сяброў і людзей, якія былі з ім побач. Спачатку хадзіў дзве зімы да хатняга дырэктара. А восенню 1907 года дзед аўтара ўспамінаў завёс яго ў Дуброву ў трохкласнае прыхадское вучылішча, дзе настаўнікам быў нехта Чаквін (не блытайце з Чыквіным – С.Ч.). Але настаўнік не хацеў прымаць, бо было ўжо позна. Але дзед сказаў яму, што “я вучыўся арытмэтыкі й магу ўжо распісацца, згадзіўся прыняць в первое отделение ў першую клясу”. Вось гэтак пачаўся першы трохгадовы школьны перыяд Баляслава Грабінскага ў Дуброве. Менавіта тут аднойчы ён пачуў ад маладога настаўніка Краўцэвіча (імя не памятае) наступнае: “Вы ані рускія, ані польскія, а ўсе вы беларусы”. “Гэта быў першы раз, калі я пачуў назоў беларусы. Быў я тагды ў веку 9 гадоў і з кніжак ведаў Расею й пра Польшчу, але ніколі ня чуў пра Беларусь. Аднак жа застаўся мне ў памяці сказ настаўніка, і два гады пазьней я ўжо ўсьведаміўся, калі мой сваяк завёў мяне ў Горадні ў Гарадзенскі Гурток Беларускай Моладзі. Краўцэвіч быў у Дуброве толькі адзін год. Летам перад пачаткам заняткаў у наступным годзе прыехала паліцыя з Саколкі й забрала яго. Пасля, калі я даведаўся аб існаваньні ў тым часе Беларускае Сацыялістычнае Грамады (БСГ) і Згуртаваньня Беларускіх Настаўнікаў, зразумеў, што Краўцэвіч быў сябрам гэтых арганізацыяў”, -- успамінае Баляслаў Грабінскі.

Цікавыя звесткі ў сваіх успамінах пакінуў аўтар пра Гарадзенскую гімназію, дзе вучыўся. Яна была “адной з найбагатшых школаў у Расейскай імпэрыі”. Там тады вучыліся Язэп Лявіцкі, Янка Ляўковіч, Адам Бычкоўскі, Антон Доха, Адольф Зянюк – усе родам з Беласточчыны, усе добра вучыліся і, вядома ж, пра ўсіх трэба сёння шукаць звесткі і пісаць кнігі.

Прайшоўшы першыя азы вучобы, наш зямляк паступіў і скончыў Віленскі універсітэт. Менавіта ў Вільні пачалася яго самая актыўная дзейнасць на беларускай ніве. Падчас нямецкай акупацыі, Баляслава Грабінскага абіраюць старшынёй Беларускага нацыянальнага Камітэту ў Вільні. Гэта было 20 жніўня 1942 года. Па іншых звестках, як піша Юры Туронак “на пачатку ліпеня 1941 года, дзякуючы намаганьням Уладзіслава Казлоўскага, дзеяча беларускага нацыянал-сацыялістычнага руху, нямецкія вайсковыя ўлады дазволілі аднавіць працу Беларускага нацыянальнага камітэту, зачыненага ў 1938 г. віленскім ваяводам. Паводле рапарту нямецкай службы бясьпекі, Камітэт павінен быў утварыць процівагу для “надта актыўнага літоўскага руху”. Неўзабаве адбыўся ўстаноўчы сход з удзелам больш чым 60 мясцовых дзеячаў, на якім было абранае кіраўніцтва БНК. Старшынёй быў абраны Вацлаў Іваноўскі, яго намесьнікамі – Язэп Малецкі і Баляслаў Грабінскі...”. (Юры Туронак. Мадэрная гісторыя Беларусі. Вільня, 2006. С. 231).

16 верасня 1943 года Баляслава Грабінскага арыштоўваюць літоўцы і ссылаюць у канцлагер Правянішкі. Цудам ён пазбегнуў смерці. Вось што пісаў Язэп Малецкі ў сваёй кнізе “Пад знакам Пагоні” (Таронта, 1976. С. 87): “З арыштаваных палавіну лятувісы расстралялі ў ямах на Панарах, дзе яны забівалі й жыдоў. Другую ж палову вывезьлі ў лес на цяжкую працу. Там др. Грабінскі з праф. Вільчынскім спушчалі з пня тоўстыя сосны... Мы злажылі зразу ў гэбітскамісара гораду востры пратэст супроць самаволі лятувісаў. У хуткім часе др. Грабінскі й др. Грынкевіч былі звольненыя”.

Пасля заканчэння Віленскага універсітэта, Баляслаў Грабінскі працаваў доктарам-дантыстам, а таксама асістэнтам кафедры анатоміі медыцынскага факультэта універсітэта. Матэрыяльна быў нядрэнна забяспечаны. Таму шмат дапамагаў беларускім арганізацыям, найперш Беларускаму Навуковаму Таварыству, дзе быў намеснікам старшыні гэтага Таварыства. Шмат наш зямляк дапамагаў Беларускаму музею імя Івана Луцкевіча, фундаваў некаторыя беларускія выданні.

Летам 1944 года Баляслаў Грабінскі назаўсёды пакінуў Бацькаўшчыну і выехаў далёка на Захад. Ён жыў у Чыкага, а калі пайшоў на пенсію ў 1974 годзе, пераехаў у Фларыду (ЗША). За пяць гадоў сам пабудаваў сабе дом. І памёр ва ўзросце 92 гады.

На эміграцыі наш зямляк шмат працаваў, прымаў самы актыўны ўдзел у беларускіх справах. Ён быў сябрам Беларускай Народнай Рэспублікі, Беларускага Інстытута Навукі і Мастацтва, Беларуска-амерыканскага згуртавання. Часта друкаваўся на старонках часопіса беларускіх медыкаў на чужыне “Медэчная думка”, у газеце “Беларус”. Апублікаваў успаміны пра Станіслава Грынкевіча, пра апошні год жыцця Францішка Аляхновіча і шэраг іншых матэрыялаў.

2007