Чытаючы Мар’яна Пецюкевіча

“Сляды незабыўныя продкаў” – так называецца новая кніга этнаграфічных нарысаў Мар’яна Пецюкевіча, якая толькі што пабачыла свет у мінскім выдавецтве “Кнігазбор”. Яшчэ цёпленькі, як кажуць друкары, адзін асобнік з Мінску прыслаў мне Янка Саламевіч. Спадар Саламевіч з’яўляецца складальнікам і рэдактарам гэтага найцікавейшага выдання.

Па словах Янкі Саламевіча, Мар’ян Пецюкевіч (1904-1983) пасля сябе пакінуў вялікую творчую спадчыну. Да друку будуць рыхтавацца яшчэ некалькі кніг гэтага выдатнага беларускага вучонага-этнографа, дзеяча, рэдактара часопіса “Шлях Моладзі”, былога выпускніка Віленскіх гімназіі і універсітэта. У 1998 годзе ў Вільні з друку выйшла яго кніга ўспамінаў “У пошуках зачараваных скарбаў”, пасля з’явіліся, дзякуючы Галене Глагоўскай і Вячаславу Харужаму, кнігі Мар’яна Пецюкевіча “Кара за службу народу” (Беласток, 2001) і “Лісты 1956-1982” (Беласток, 2005). Было яшчэ мала каму вядомае выданне “Трагічныя ніткі лёсу беларускага патрыёта” (2003) Мар’яна Пецюкевіча. І вось – новая кніга, раней не падобная на ўсе іншыя. Яна прысвечана беларускай этнаграфіі.

Кніга пачынаецца праграмай-апытальнікам для вывучэння народных абрадаў пахавання і памінання (Дзядоў). “Заўважым, -- як піша ва ўступным слова да кнігі фалькларыст Лія Салавей, -- што да гэтага часу ніхто з навукоўцаў Беларусі яшчэ не распрацаваў па такой шырокай праграме вывучэнне пахавальных абрадаў”. А Мар’ян Пецюкевіч у дзесяці раздзелах змясціў 283 пытанні, а ў праграме па вывучэнні Дзядоў – 97.

У кнізе змешчаны цікавыя артыкулы пра Міколу Нікіфароўскага – беларускага этнографа і “Уклад Казіміра Машынскага ў даследаванне народнай культуры беларусаў”. Артыкул пра Нікіфароўскага друкаваўся яшчэ ў “Калоссі” у 1935 годзе, а пра Машынскага – у 1976 годзе.

Заслугоўваюць увагі ў кнізе артыкулы Мар’яна Пецюкевіча пра беларускую мелаграфію, аб паходжанні назваў Беларусь, беларус, аб роднай мове – найдаражэйшым скарбу. “Мова, -- піша аўтар, -- гэта нацыянальнае аблічча кожнага народа, гэта яго нацыянальны пашпарт, яго душа. Вось таму кожны народ і стараецца, каб яго аблічча было прыгожае, чыстае, свежае і такая ж нацыянальная душа-культура. Душа, здольнасці, таленты, веды шырокіх народных масаў якраз выяўляюцца ў мове і ў шматграннай народнай творчасці”.

У 1949 годзе Мар’яна Пецюкевіча безпадстаўна быў разам з сям’ёй сасланы ў Краснаярскі край, а з 1953 да 1956 гадоў знаходзіўся ў адным з лагераў Варкуты. Янка Саламевіч неяк мне расказаў, а яму распавядаў сам Мар’ян Язэпавіч, што калі іх 500 чалавек прыгналі ў адзін з лагераў Варкуты, дзе былі людзі ўсіх нацыянальнасцяў, то Мар’ян Пецюкевіч падумаў: няўжо тут не будзе знаёмых беларусаў? А калі прыгледзеўся, то ў ўбачыў у кажуху Янку Багдановіча. Таго самага Янку Багдановіча, з якім разам у Вільні выдавалі часопіс “Шлях Моладзі”. Сябрам і землякам было што ўспомніць. Ды і сталінскія лагеры іх не запалохалі, не знішчылі. Вярнуўшыся на радзіму, Мар’ян Пецюкевіч актыўна друкаваўся ў беларускай “Ніве” у Беластоку. У 1950-х – 60-х гадах на старонках тыднёвіка ён апублікаваў дзесяткі артыкулаў. Сярод іх былі матэрыялы і пра паходжанні назваў Беларусь, беларус, пра родную мову, а таксама пра Купалле, старадаўнія велікодныя звычаі беларусаў, пра старадаўнія юр’еўскія звычаі беларусаў. Усе яны ўвайшлі ў кнігу “Сляды незабыўныя продкаў”. Наогул, Мар’ян Пецюкевіч мог гадзінамі распавядаць пра беларускія традыцыі і святы. Янка Саламевіч у гэтай кнізе згадвае: “Калі Мар’ян Пецюкевіч наведаў родныя мясціны і пабываў у Мінску, у пляменніка Уладзіміра, у маёй хаце, першае, на што звярнуў увагу: як у нас ляжаць падушкі на ложку. “Так падушкі ложаць беларусы”, -- рэзюмаваў дасведчана ён. Прызнаўся: “Этнаграфія – мая любімая справа поруч з пчоламі, якіх я таксама вельмі люблю. Я хоць сёння магу напісаць артыкул, скажам, “Каса”. Пакажу, чым каса характэрная на Віцебшчыне, Гродзеншчыне, Беласточчыне. А не так, як пішуць вашы цяперашнія этнографы, -- прылада касіць траву”.

Раздзел “Матэрыяльная культура Сакольскага павета” у новай кнізе Мар’яна Пецюкевіча – вялікая праца аўтара і несумненная яго ўдача, якая засталася нам у спадчыну. Гэты раздзел напісаны цікава, проста, каларытна, народны побыт Сакольшчыны перададзены глыбока і ярка. Праца аўтара ўзнікла ў выніку зацікаўленасці ім культурай насельніцтва на польска-беларускім паграніччы Беласточчыны. Аўтар спрабуе паказаць народную культуру Сакольшчыны на данным этапе і часткова ў мінулым, паказаць яе экспансіўнасць на іншыя паветы і цэлыя рэгіёны.

Спачатку даецца кароткая агульная характарыстыка Сакольскага павета, дзе нядужа многа ёсць прыродных багаццяў: балотная руда, торф, гліна, жвір, камень, дзе прамысловасць развіта слаба, дзе беларуская мова пераважнай большасці жыхароў з’яўляецца роднай мовай (матэрыял збіраўся ў 1957-60-х гадах). Далей аўтар распавядае пра форму сяліб і сядзіб, пра вясковае будаўніцтва. “Сялянскае будаўніцтва Сакольшчыны, як зрэшты і ўсюды, па сваім прызначэнні дзеліцца на аб’екты: жыллёвыя, гаспадарчыя і сакральныя (цэрквы, касцёлы, капліцы, крыжы). У аснову вясковага традыцыйнага будаўніцтва паложаны наступны матэрыял: дрэва, камень, гліна, вапна, салома. Перад Першай сусветнай вайной пераважалі на Сакольшчыне ў асноўным драўляныя будынкі. У міжваенны перыяд у мястэчках і ў багатых сялян пачалі паяўляцца мураваныя будынкі. Гэты працэс працягваецца да сённяшняга дня”, -- піша Мар’ян Пецюкевіч.

Цікава аўтар апісвае збіральніцтва, паляўніцтва, земляробства, пчалярства, прадметы хатняга ўжытку, народнае адзенне і абутак і харчаванне. І чым харчаваліся на Сакольшчыне ў канцы 50-х гадоў мінулага стагоддзя? Калі верыць Мар’яну Пецюкевічу, то “ячменныя або грачаныя сечаныя крупы рабілі ў жорнах, панцак з ячменю рабілі ў ступе або ў млынах. Бульба вельмі ўзбагаціла меню сялянскай кухні. Сяляне пачалі садзіць яе столькі, каб хапіла для харчавання і на адкорм жывёле. Немалую ролю ў харчаванні адыгрываюць і бабовыя культуры: гарох, фасоля, а раней і боб, а таксама алеістыя: ільняное семя, каноплі, мак. Вялікая ўвага звяртаецца на гародніну. Тут цэнтральнае месца займае капуста, а затым буракі, агуркі, морква, цыбуля, салата і інш. Свежае мяса ў сялянскай хаце паяўляецца толькі восенню, калі рэжуць авечак, і зімой, калі б’юць адкормленых кабаноў. Як тлушч, так і свіное мяса (шынкі), а таксама ператоплены авечы лой перахоўваецца да лета. Цяляты і хатняя птушка ў асноўным прадаюцца. Вельмі важным прадуктам у харчаванні з’яўляецца малако”. Адным словам, меню беларусаў за 40 гадоў амаль не змянілася. Але запісы, зробленыя аўтарам кнігі Мар’янам Пецюкевічам – гэта, сапраўды, вялікі сабраны скарб, які нам застаўся ў спадчыну. І добра, што ён нядаўна выдадзены асобнай кнігаю, дзякуючы ахвяраванням дачок Мар’яна Пецюкевіча Марылі і Міраславы, а таксама сям’і Алены Бублік.

2007