Незабыўная Зоська Верас

Здаецца, было ўсё як учора, а ўжо прайшло амаль дваццаць гадоў з той першай незабыўнай сустрэчы з выдатнай беларускай паэткай, грамадскай дзяячкай, выдаўцом і проста шчырым чалавекам Зоськай Верас (Людвікай Антонаўнай Войцік) і не менш вядомым і знакамітым Лявонам Луцкевічам.

24 верасня 1987 года група слонімскіх настаўнікаў вырашыла наведаць старажытную беларускую Вільню. Разам з настаўнікамі ўдалося паехаць і мне. Калі мы прыехалі ў Вільню, то на плошчы Гедыміна нас чакаў ужо Лявон Луцкевіч. Пасля была цікавая экскурсія па нашай старажытнай сталіцы. Лявон Антонавіч яе добра ведаў і ўмеў вельмі цікава распавядаць пра завулкі і вуліцы Вільні, пра тых беларусаў, якія тут жылі, вучыліся, выдавалі кнігі і часопісы, трымалі друкарні і музеі. У мяне быў фотаапарат, і я стараўся сфатаграфаваць Лявона Антонавіча з настаўнікамі. Праўда, ён казаў: "Сяргей, ты мяне так шмат не шчоўкай, больш фатаграфуй настаўнікаў, бо з-за мяне табе ў Беларусі можа быць непрыемнасць". Калі я вяртаўся дамоў, усё думаў, якая мне з-за гэтага сціплага і цікавага чалавека можа быць непрыемнасць. Пасля, калі я прачытаў у часопісе "Политический собеседник” артыкул Бумажковай, я ўспомніў словы Лявона Антонавіча. Бумажкова там аблівала брудам і Лявона Луцкевіча, і іншых беларускіх дзеячоў ХХ стагоддзя. Але і тады, і цяпер мне няма каго баяцца, я жыву на зямлі сваіх дзядоў і прапрадзедаў, якія тут нарадзіліся, жылі і працавалі і якія ганарыліся роднаю Вільняй і неаднаразова там бывалі і вучыліся. І любіць сваю Бацькаўшчыну ніхто і ніколі мне не забароніць, так як і сустракацца з сябрамі там, дзе хочацца і калі захочацца.

А ў той дзень мы фатаграфаваліся і з Лявонам Луцкевічам, і з Зоськаю Верас, але ўжо ў яе лясной хатцы за Вільняй. Туды мы паехалі пасля віленскіх экскурсій, каб адведаць Людвіку Антонаўну. Адчыніўшы дзверы, мы быццам трапілі ў беларускі музей культуры і літаратуры. Карціны славутых мастакоў, фотаздымкі, кнігі, старая мэбля – усё тут, здавалася, дыхала нашым родным, беларускім. У адным з пакойчыкаў хаткі нас сустракала Зоська Верас, якой тады было ўжо 95 гадоў. Пасля пачалася размова. Нас цікавіла ўсё, бо мы ведалі, што Людвіка Антонаўна шчыра сябравала з многімі беларускімі дзеячамі, а таксама са слонімскім паэтам Гальяшом Леўчыкам. Дарэчы, у той дзень Зоська Верас падаравала нам партрэт Гальяша Леўчыка, намаляваны беларускім мастаком з Вільні Алегам Аблажэем.

Падчас гэтай сустрэчы мы шмат новага даведаліся ад Зоські Верас пра Гальяша Леўчыка, яна паказвала нам яго пісьмы і паштоўкі, а таксама шмат распавядала і пра Максіма Багдановіча. У час успамінаў пісьменніца нават праслязілася. “Было гэта ў Менску ў 1916 годзе, -- згадала Зоська Верас. – У “Беларускай хатцы” на Захар’еўскай вуліцы, 18 у сталоўцы Таварыства помачы ахвярам вайны – кожны вечар збіраліся як сябры, так і працаўнікі Камітэта Таварыства, каб разам скаратаць вольны вечар, падзяліцца думкамі ды ўражаннямі перажытага дня. Новай тэмай нашай гутаркі быў прыезд у Менск Максіма Багдановіча. Трэба было падумаць загадзя, дзе ён будзе жыць. Перабіраючы розныя магчымасці, затрымаліся на тым, што найлепш будзе наняць пакой у Змітрака Бядулі. І з Бядуляй хутка дамовіліся. Ён быў рады мець пад сваёй страхой такога госця. Нарэшце ў пачатку кастрычніка 1916 года Максім Багдановіч прыехаў у “Беларускую хатку”, дзе мы цэлай грамадой чакалі яго з нецярплівасцю. Сардэчны, сціплы і просты Максім Багдановіч адразу заваяваў агульную сімпатыю. Ужо ў канцы вечара здавалася, што ён даўно з намі, што ўсім блізкі і дарагі. Тым больш трывожыла яго бледнасць і бліскучыя ад гарачкі вочы. Кашляў зусім мала. Пасля гарбаты сядзелі нядоўга. Трэба было змучанаму дарогай адпачыць. На кватэру Багдановіча адвялі Галубок і Фальскі. Дамовіліся, што Максім будзе сталавацца, як і мы ўсе, у сталоўцы, але будзе тут мець і снеданні, і вячэры. Мая маці ў той час была загадчыцай сталоўкі, і мы жылі тут на месцы. Так што мы з Максімам Багдановічам бачыліся па тры разы на дзень, а вечары, як заўсёды, праводзілі разам з цэлай нашай грамадкай: Багдановіч, Фальскі, Галубок, часта Ядвігін Ш., я і іншыя нашы сябры і знаёмыя”.

-- А ці гулялі вы з Максімам Багдановічам па Менску? – запытаўся я ў Зоські Верас.

-- Часта гулялі вечарамі па вулках Менску, -- адказала Людвіка Антонаўна.

-- А ці цалаваліся з Максімам Багдановічам? – зноў дапытліва спытаўся ў яе.

Зоська Верас усміхнулася, а пасля адказала: “Не. Але я была б і не супраць, ды Максім Багдановіч быў шчыры і сур’ёзны хлопец. Ён ведаў, што хворы на сухоты, таму не хацеў, каб ад яго перадалася гэта хвароба камусьці іншаму”.

А пасля Людвіка Антонаўна раздавала аўтографы. Праўда, кніжак яе ў настаўнікаў не было, таму аўтографы яна ставіла ў сшыткі і блакноцікі. А калі я назваў сваё прозвішча, ад чаго мне было прыемна і здзівіла ўсіх прысутных, яна сказала: "А-а-а, Сяргейка, а я завочна ведаю цябе, чытала твае творы ў беларускай прэсе...". Яна адчыніла шуфлядку, дастала адтуль сваю кніжачку "Каласкі" і падпісала: "Паважанаму Сяргею Чыгрыну на памятку сустрэчы. Вільня. 24.09.1987г. Зоська Верас"...

Пра Зоську Верас я згадаў невыпаткова. Справа ў тым, што дзяцінства яе цесна звязана з Беласточчынай. У сваёй аўтабіяграфіі яна згадвае: “Радзiлася я 30 верасьня 1892 году ў мястэчку Мяджыбаж памiж двума Бугамi-рэкамi Падольскай губернi Лятычаўскага павету, г. зн. на Украiне, у сям'i вайсковага. Бацька мой, Антон Сiвiцкi, паходзiў з Гродна, мацi, Мiлiя з Садоўскiх, з Сакольскага павету, дзе яе бацькi мелi невялiкi фальварак Альхоўнiкi. Ад наймалодшых гадоў кожнае лета я з маткай праводзiла ў Сакольшчыне, наведваючы часта i дзядоў у Гродне. Хоць удома гаварылi па-польску, бацька мой палякам сябе не лiчыў. Лiчыў сабе ''лiтвiном'', у тым значэннi, як Адам Мiцкевiч лiчыў сваю бацькаўшчыну Лiтвой.

З улюбёнымi паэтамi бацькi А.Мiцкевiчам i У.Саркомляй я пазнаёмiлася маючы 10 гадоў. Тады, помню, седзячы на сходках ганку, чытала ''Пана Тадэвуша''. У гэтым самым часе бацьку на iмянiны навучылася вынятак твору У.Сыракомлi "Ob murpwanie Wilna" (дванаццаць старонак друку). Агульнага назову твора не помню.

Паэзiя, знаёмства з прыродай, туга па роднай Гродзеншчыне... усё гэта ўзгадавалi ў маёй душы бацькi. Маючы 9-10 гадоў пачала пiсаць апавяданнi i вершы... наiўныя, дзяцiнныя. Першапачаткова бацькi вучылi мяне самi. Усяго, з музыкай уключна. Толькi ў 1904 годзе мацi выехала са мной у Кiеў, дзе я паступiла ў прыватную гандлёвую школу. Вось тады ўжо ў школе зарадзiлася ў мяне зацiкаўленьне лiтаратурай i батанiкай.

У 1906 годзе летам першы раз трапiлi мне ў рукi ''Наша Нiва'', "Дудка беларуская" i "Смык".

Насколькi яны мяне ўразiлi i спадабалiся, вiдаць з таго, што ў клясовай працы з польскай мовы "Charakterystyka Litvy" я старалася выяснiць рознiцу мiж лiтвiнамi i беларусамi i праводзiла як доказ асобнай беларускай мовы "Нашу Нiву", "Дудку" i "Смык". Разумеецца, зроблена гэта было па-дзiцячаму. А ўсё ж...

На жаль, навука ў гэтай школе, якая пакiнула ў маёй псіхiцы немалы след, нечакана абарвалася. У 1907 годзе ў лiстападзе памёр раптоўна мой бацька. Аставацца надалей у Кiеве нам з мацi не хацелася. Цягнула да сваiх. Я скончыла вясной 1908 годзе чацвёртую клясу i мы выехалi ў Гродзеншчыну. У 1909 годзе ў восенi я стала на тую сцежку, па якой iшла праз ўсё дальнейшае жыццё. Менавiта ў восенi 1909 году арганiзаваўся "Гарадзенскi Гурток Беларускай Моладзi". Адразу на арганiзацыйным сходзе мяне выбралi бiблiятэкарам гуртка. З гэтай прычыны завязалася карэспандэнцыя з Вiленскай Беларускай Кнiгарняй, рэдакцыяй "Наша Нiва", суполкай "Загляне сонца i ў наша ваконца", а пазней i асабiстае знаёмства з вiленскiмi беларусамi.

У 1912 годзе я скончыла гiмназiю, а ў 1913 выехала ў Варшаву на 10-месячныя курсы "Агароднiцтва, садаўнiцтва i пчалярства". Узяцца за даўжэйшую i салiднейшую навуку не пазваляла здароўе.

Яшчэ ў 1912-13 гадах я пачала складаць "Батанiчны зельнiк", ставячы на першае месца назовы расьлiн у беларускай мове. Падчас вайны (першай сусьветнай) зельнiк прапаў, але запiсаныя назовы засталiся.

Скончыўшы курсы 1-га лiпня 1914 году, я атрымала пасьведчаньне "аб'яздовага iнструктара" i мела намер адбыць яшчэ хоць бы аднагадовую практыку. Але пачалася Першая сусьветная вайна. Выехаць нiкуды не змагла i практыку адбывала ў свайго дзеда, замiлаванага садаўнiка i пчаляра. Ён, памiж iншым, вучыўся пчалярства ў Варшаве ў пчаляра Лявiцкага, якога iменем названы рамовы вулей яго ж канструкцыi.

У вольны час далей запiсывала назовы расьлiн, да таго песьнi, загадкi, прыпеўкi.

У 1918 годзе пад восень вярнулася ў Горадзеншчыну. Пяць гадоў пражыла ў дзедаўскiм фальварку (дзеда ўжо не было) Альхоўнiках...”.

...Пакуль настаўнікі размаўлялі з Людвікай Антонаўнай і разглядалі яе хатку-музей, мы з Лявонам Антонавічам абмяняліся адрасамі, пагутарылі пра жыццё ў Беларусі, пра навінкі беларускай кнігарні.

Вяртаючыся ў Слонім, я вырашыў праз пэўны час зноў завітаць да Зоські Верас. Але такой мажлівасці ўжо не было: у 1990 годзе (ці не знарок?) нехта спаліў лясную хатку, а праз год не стала і яе гаспадыні.

Віленскія сустрэчы з Лявонам Луцкевічам і Зоськай Верас яшчэ больш натхнілі мяне на пошукі звестак пра забытых гісторыяй беларусаў. У канцы 80-х – пачатку 90-х гадоў я пачаў адшукваць па драбніцы звесткі пра Міхася Забэйду-Суміцкага, Наталлю Арсенневу, Хведара Ільяшэвіча, Гальяша Леўчыка, Сяргея Хмару, Францішка Аляхновіча і іншых прадстаўнікоў творчай беларускай інтэлігенцыі. Шукаў сляды Франука Грышкевіча, Уладыслава Казлоўшчыка і Станіслава Грынкевіча для будучай кнігі "Вяртанне да сваіх". Пра ўсіх іх я пытаўся ў Лявона Луцкевіча, ён дапамагаў мне, раіў да каго звярнуцца, дзе можна прачытаць пра забытых беларусаў і г.д. Я яму ў Вільню прысылаў беларускія кніжкі, а ён мне – віленскія выданні. На жаль, як мы ведаем, час не стаіць на месцы. І вельмі часта гэты час адлічвае сумныя хвіліны: хутка не стала і Лявона Луцкевіча. Але тая сустрэча 20-гадовай даўніны засталася ў памяці назаўсёды.

2007