частка X.
частка X.
30 жніўня. Вярнуліся ў іншы Кенігсберг. Дзве ночы пасля масіраванага налёту альянтаў. Бомбы скінулі і на Waggonfabrik. Пашкоджаны два вялікія цэхі: „Бэрта” і „Фрыц”. Vorrichtungsbau уцалеў.
Ноччу паветраная трывога. Нам трэба бегчы на яўрэйскія могілкі. Там, пад драўляным насцілам, прыкрытым тонкім слоем гравію, наша бамбасховішча. Адзін дах на слупах. А мы стаміліся, бегаць не хочацца. Абдумваем мову сігнальных гудкоў. Мо трывога заўчасная? Мо зараз яе адменяць? Але гудкі выюць, аж захліпаюцца. Выходзім з барака. Хіба рускія? Яны вялікага вэрхалу не чыняць. Але з прарэзлівым енкам гудкоў злілося панылае ду-ду-ду паветранай армады. Альянты! Плывуць ад мора. У небе гірлянды іскраў. Неба гарыць і падае на горад. А над бяздымным полымем цёмныя абрысы бамбавозаў. Пасоўваюцца роўнымі радамі. Вогненнае неба ніжэе і ніжэе. З усіх ног у сховішча! Але не на могілкі. Займаем нямецкі бункер, бетонны. Стаіць ля вугла Rathslinden i Hammerweg. Сядзім, як у каменнай труне. Ніякіх гукаў звонку. Усё гарыць?
Урэшце вылазім на паверхню. Дзіўны спакой. Неба нармальнае. Баракі цэлыя. І Казік Сэнктас на сваім пасту. Зноў актыўны:
— Усе на фабрыку, гасіць пажар!
А мы пад ложкі. Хай яна згарыць, твая фабрыка! Не будзем ратаваць. У штубу ўлятае Буцвілоўскі:
— Хлопцы, паліцыя!
Выскокваю цераз акно. Праціскаюся пад драцянай загараддзю на бульбяное поле. Падаю ў бульбоўнік... і засынаю.
Кенігсберг рассыпаўся. Старое места раструшчана ўшчэнт. Спынілася дарожная камунікацыя. Дзесяць тысяч забітых. Жалоба ва ўсёй Германіі. Пошукавыя каманды вылузваюць з руінаў новыя ахвяры, з засыпаных „келляў” вызваляюць жывых. Хлеб скочыў з 4-5 да 20-30 марак за кілаграм.
Каму жалоба, а ў нашым бараку пaнуе несмяротная Rosamunde. Андрэ не патрабуе платы, як і раней іграе дзеля ідэі. Bald Krieg zu Ende!
Віруем укруг чыгуннай печкі. Нам добра. Жывем!
Штуба ўпакавана бяздомнымі. Валетуюць ледзь не на кожным ложку. Тут і знаёмы разнік. За семдзесят марак можа даставіць кілаграм лою. Ператапляем тлушч у місках: дасканалая прыправа да супу. На вялікую раскошу не дазваляюць заробкі: 90-100 марак у месяц. Дык ноччу патрошым нямецкія агароды. Бульбяное поле за плотам не кранаем, каб не пала на нас падазрэнне.
Выграбаючы з друзу мерцаў, шукаем і падземных скарбаў. Часам выграбаем пачак тытуню, кавалак сыру, пушку мармеладу.
Шныраючы па Steindamm успамінаю Крысю. Што з ёй? Была ў эпіцэнтры пекла.
Vorrichtungsbau — о дзіва! — зноў уцалеў. Далей дзяўбу матрыцы. Не толькі рамантуем старыя, але і робім новыя. А Чырвоная Армія над Віслай. Гавару брыгадзіру:
— Які сэнс катаваць неарганічную матэрыю, калі яна ўжо не даедзе да Берліна?
А ён, падумаўшы:
— Даедзе ці не даедзе, не наша справа. Гэта клопат іншых. Мы павінны выканаць сваё ў вызначаны тэрмін.
Брыгадзір уціхамірыўся. Пудовы кулак, які як дамоклаў меч вісеў над маім кумпалам, так і не апусціўся. Немец прыкмеціў, што я, хоць і някемная дубіна, але ўмею чытаць тэхнічныя рысункі. Дык замест лаянкі клаў на маю матрыцу патрэбны чарцёж — і мы ўвайшлі ў стан узаемаразумення. Горш складваліся адносіны з гомасапістым пацуком. Варты большай увагі. Як еў свой Fr?hst?ck29, дык не спускаў з мяне злога пацучынага позірку. Давіўся намасленым бротам30, але ніколі скібачкі не даў. Я і не чакаў ад яго гасціны, толькі ўцяміць не мог, чаму ён у час яды асабліва цікуе за мною. Бачыў у маіх вачах воўчую аскому? Баяўся за свой харч?
Рудзі паслядоўна разбураў ува мне чалавечую годнасць. Патрэбны яму свердзел — komm mit!31 —цягне з сабою праз усю фабрыку ў інструментальную кладоўку — ён наперадзе, я за ім. Вяртаемся ў тым жа пастраенні, толькі ён крочыць з заложанымі за спіну рукамі, як пан, а я іду з апушчанымі вачыма, як прысаромлены паяц, у руцэ маёй „кляймо” — інструмент: можна б улажыць у нагрудную кішэнь, дык не, нясі ў руцэ, каб усе бачылі тваю ролю. Падкрэслена грукаю катаржнымі Holzschuhe. А грукай уволю. Таксама мне пратэст...
Вялікую насалоду атрымліваў Пацук з майго ўпадку. Ад ягонага здзеку і я абяртаўся ў нелюдзя — вынашваў дзікую расправу, вызначыў тэрмін і месца пакарання, і чакаў, чакаў, чакаў...
Падзеі разгортваліся ў належным накірунку, перш за ўсё на Усходзе. Чырвонасцяжная наганяла непрыстойны страх на звышчалавекаў. Клічнае Heil Hitler!32 злілося ў нечленараздзельнае „Гайлітля” і, замест узнімаць нямецкі дух, азадачвала. Мы, аўсляндэры, з непрыхаванай радасцю сачылі за метамарфозай і, з адчуваннем сваёй перавагі, мацней націскалі на наш пароль: Hitler kaputt!
Цівуны прыкінуліся глухімі і быццам падабрэлі. Адзін Пацук касавурыўся і трымаўся ранейшага курсу. І я не вытрываў. Паўздзейнічаю на твае, спыненыя ў развіцці, мазгавыя звіліны. І загнаў Пацука ў кут, а дакладней — прывёў (komm mit!) да пад’ёмнага крана, з дапамогай якога абрабляў я кавальскія матрыцы, і выявіў свой сакрэт:
— Слухай, Рудзі, хутка сюды прыйдуць рускія. Калі не станеш чалавекам, надзену цябе на гэты кран — круком пад бараду — і сканаеш уверсе пад рогат аўсляндэраў.
Ганебную смерць прыдумаў свайму ганіцелю. Пацук аж рохкнуў (чамусьці па-свінячы). Ад празмернай дозы допінгу? Зразумеўшы, што я не звар’яцеў, Рудзі абмяк. Упёршыся ў мяне жывёльнымі вачыма, кажа:
— Я не баюся рускіх...
Ах вось як! Дык ты можа і чакаеш іх?
— Warte mal!33 — не даю яму аддыхацца — А сын твой дзе? На ўсходнім фронце. І што ён там робіць, як думаеш?
Павесіў Пацук мызу і маўчыць. Урэшце адзываецца, зусім як чалавек:
— Ну, добра, ідзі — гуляй...
Такім чынам, хаваючыся ад шуцпаліцаяў , а перш за ўсё, уцякаючы ад іх пякучых дубінак, я і прагуляў ладны адрэзак прымусу. У склаўшыхся абставінах мой метад уздзеяння на пацучыную наравістасць наглядчыка здаваў экзамен, але папахваў дыскрэдытацыяй (хаця і несвядомай) савецкай законнасці, таму карыстаўся ім з аглядкай (кланяўся гайнаўскі чэкіст), і толькі ў крайнім выпадку, калі Пацукова памяць пачынала даваць збой. Я вяртаў яе лагодным канфідэнцыяльным шэптам:
— Bald Krieg zu Ende.
Пацук, калі выходзіў з ролі цівуна і ўглыбляўся ў сваю працу, быў нармальнай чалавекападобнай асобінай; весялеў, і авалодвала ім цяга да песні. Звычайна, спяваў пад нос папулярны куплет:
Geht alles vor?ber,
Geht alles vorbei...34
Практычна гэтымі двума радкамі і вычэрпвалася ягонае песеннае майстэрства, бо канчаў песню неўразумелым:
Na na-na na na-na
Na na-na na-na...
І так гнаў час, круг за кругам, аж да знямогі. Сярод немцаў Рудзі слыў нават веселуном. Прыходзіў на працу напаўсонны, у апошнюю хвіліну. Матляў камэрадам рытуальнае, на паўзмах рукі, „Гайлітля” і, набраўшы ў ноздры цэхавага паветра, пачынаў круціць сваю катрынку.
Толькі аднойчы спазніўся. Увайшоў у цэх непераапрануты, увесь у чорным, з выцягнутым ад болю тварам. Перагаварыў з майстрам і пайшоў у раздзявалку.
— Што здарылася? — пытаю ў набліжанага да майстра падмятайлы-француза.
— Sohn kaputt!35 — адказвае.
Загінуў недзе пад Курскам. Вярнуўся Рудзі, ужо ў рабочай вопратцы, разлажыў інструмент, узяўся за працу. Настаўляю вушы. І што чую?
Geht alles vor?ber...
І абрываецца песня. Вярнулася памяць.
Больш я не страшыў Пацука адплатай. Балазе, у ягоных чалавечых пачатках адкрыў абнадзейлівую слабінку. Рудзі — заядлы курэц, а картак на тытунь не хапае. А ў мяне бацькаў самасад чакае карыснага рэйтынгу. Што, калі падсілкую ім Пацука? І я, у чарговы прыступ Пацуковай амнезіі, сыпнуў яму пад вочы дробку прагнага ласунку. Пацук набіў самасадам трубку і, зацягнуўшыся белавежскім дымком, ухваліў:
— Gut Tabak!36
А я ўспрымаю:
— Scheisse Arbeit! Гуляй!
У час „шайсавых” прагулак — і пераліў я сваю нянавісць з Пацука на карычневых тхароў. Буравата-жоўтую форму насіла фабрычная стража. На гэту погань не было сродка. Найлепшы — зашыцца ў непралазную нару. І мы з Міхасём Харкевічам знайшлі, як нам здавалася, такое месца — на даху фабрыкі. Прабіраліся ў схованку праз цёмную вертыкальную бездань, па нейкіх дзівосных выступах, уладкоўваліся пад комінам і давалі храпака. Ды карычневыя тхары і там нас вынюхалі. Шчасце, наша чуццё падказвала трымацца коміна: калі па сонных целах загулялі паліцэйскія палкі, мы не паспадалі з даху і праз апраметную вертыкаль цэлымі эвакуіраваліся ўніз.
Прыдатным сховішчам з’яўлялася аўсляндэрская прыбіральня, ды ў ёй занадта „пахла” — тут вытрымлівалі самыя вынослівыя. Іншая справа — нямецкі Klosett37: беленькія адзіночкі з унутранымі зашчапкамі, чысціня, камфорт! Аднойчы Міхась, куды спрытнейшы за мяне, апанаваў мару, пранік у запаветную кабіну, зашчапіўся, асядлаў ракавіну... і заснуў. Прачнуўся сярод ночы і не адважыўся выйсці. Так і кляваў у пастцы да дзённай змены.
Вясной сорак чацвёртага спынілася ўсялякая сувязь з домам, набліжаўся фронт. Пацук, не атрымаўшы належнай нікацінавай дозы, пачаў раздражняцца. Урэшце сталі мы аднадумцамі.
Склаўшаеся становішча ацэньваў ён з пазіцыі наплявізму:
— Alles Scheisse!38
Пад занавес нашу брыгаду ўзмоцніў яшчэ адзін немец, Фішэр, былы тэльманавец. Але ён, адбыўшы належнае (10 год), замкнуўся ў самотніцкай крэпасці: ніякіх меркаванняў ад яго не чакай.
Капітуляцыя Італіі выкінула на балтыйскае ўзбярэжжа хвалю макароннікаў. Новае! У працягу адной ночы таварышы па зброі пераўвасобіліся ў ваеннапалонных. Мога іх у нас. У дзіўных капелюшах, насцярожаныя, звышруплівыя. Асаджваем іх:
— Piano, piano, Italiano!39
Наступная хваля хлынула з другога боку: фабрыку запрудзілі рыжскія яўрэі. Жудасная карціна. У паласатым адзенні, адны косці і скура, нечалавекападобныя. Пад стражай вермахта, але б’юць свае, паласатыя — драўлянымі паліцамі, б’юць па чым папала, асабліва, як прывязуць каністры з баландою.
А ў задымленай і смуроднай аўсляндэрскай прыбіральні эстрадны канцэрт. Выступае жывы шкілет, іграе на губным гармоніку „Мястэчка Бэлз”. Гэту песню пра любоў да роднай хаты не раз чуў я перад вайною па радыё ў выкананні варшаўскіх віртуозаў. Але ніхто яе не выконваў у такім натхненні. Відаць, і наш музыка быў выдатным майстрам. Уклаў у песню ўвесь свой талент, усю сваю душу. Развітваўся з роднымі мясцінамі назаўсёды, і перадаваў нам свой боль і жаль.
Сёння ўва мне кранальнае „Мястэчка Бэлз” невядомага рыжскага яўрэя злілося з незабыўнай Робсанавай „Місісіпі”.