частка ІІ.

частка ІІ.

5 ліпеня. Як згадвала павестка гайнаўскага арбайтсамта, распачаў я „службу працы”. Выдалі мне стары рабочы камбінезон і новенькія, з брызентавымі халяўкамі дзеравяшкі (Holzschuhe). Наш цэх — Vorrichtungsbau, абслугоўвае кузню, фабрычны малох. Мяне паставілі на матрыцы да вялікіх прэсаў. Нада мною немцы — брыгадзір, гадоў пад сорак, сілач, і ягоны памочнік, стары грыб. Першы шалее (з за ўзаемнай няўцямнасці: я не разумею яго, а ён — мяне). Другі, падобны на пацука, толькі свідруе сваімі слепакамі і дае зразумець — рабі, што і я.

— Du, pan! — кліча. — Komm mit.

Хаджу за ім як целаахоўнік.

Тут поўны мурашнік савецкіх ваеннапалоннікаў. Выглядаюць жаласна. Цягне ад іх тухляцінай. На плечах SU (Савецкі Саюз) — кляймо, намаляванае алейнай фарбай. Многа французаў. Гэта іншая катэгорыя палоннікаў. Арыстакраты. У нашай брыгадзе двое: селянін і месціч. Іх шаленец не чапае. Селянін аднаасобнік: я і немец — нуль увагі. Ні паможа, ні падкажа. Рабі як хочаш, твая справа. Месціч — філосаф: дзяўбе матрыцу, быццам адкрывае ў ёй тайны неарганічнай матэрыі. Па ўсім відаць, шанаваная сярод французаў асоба: увесь час сюсюкаюць з ім аднапляменнікі з іншых цэхаў. Лыпае на мяне ласкавым вокам. У яго позірку бачу цікавасць: ну і чым ты адкажаш на чарговы прыступ шалу брыгадзіра? А я што — волат? Уціскаю голаў у плечы і чакаю ўдару. Не ўхіляюся: бі! Магчыма, гэтым і адхінаю кулак узнесены над галавою.

6 ліпеня. Залаты птах перанёс гарохавы суп у краіну мараў. Фрыштык з’елі яшчэ ў нямецкай сталоўцы, а на абед загадалі ісці пад віядук, да палоннікаў. Далі месцы ў французскім сектары. Тут таксама нам хавацца ў час паветранага налёту. Нічога сабе мішэнь.

Пад віядукам гідкая духата. На доўгіх сталах бляшаныя міскі з жоўтай вадкасцю. У міскі сыплецца са столі ўсялякая ўсячына, у залежнасці колькі тон пранеслася над сталом. Запускаю алюмініеву лыжку ў дзіўны суп, вылаўліваю пакрышаныя кавалкі гнілой бручкі. Ад яе тухнуць рускія! Локцем штурхаю Сідара. Бразгаем лыжкамі аб стол і ўстаем. Тое ж робіць і Міша. Выходзім. Па жэстыкуляцыі, французы не адабраюць нашага ўчынку. Але разумеем толькі:

— Polone, Polone!

Мы маглі дэманстраваць, у куфэрках былі яшчэ хатнія запасы. Вядома, сваім байкотам нікога не ўзрушылі. Праз пару дзён нашы страўнікі без супраціву пераварвалі гідкую нечысць. Пах нямецкай кухні растварыўся ў рэаліях кенігсбергскіх будняў.

У кузню забягаю на коратка. Колькі трэба, каб выраўняць нейкую трэшчыну ў матрыцы прэса. Увесь дзень на сваім седале. Маё месца ля ўваходу. За ім — кузня. За сцяною справа такарны цэх. У куце гэтай і цэнтральнай сцяны, пад столлю камандны пункт: начальнік цэха (Meister), яго намеснік і асістэнтка. Праз шкляныя сценкі, высунутыя на цэх, зіркаюць на нас, мы — на іх. Верх левай сцяны, ад панадворка, таксама са шкла, каб не траціць дарма электрычнай энергіі. У цэнтры гэтай сцяны партрэт Гітлера.

Варштаты ў строгіх радах. На брусчатай падлозе белыя размежавальныя лініі. Праз увесь цэх, ад уваходу да процілеглай сцяны, рэйкі для ваганетак. Пад столлю таксама рэйкі: па іх ходзіць пад’ёмны кран — прылада для маіх матрыц. Пры дапамозе крана і ваганеткі важу вагавіты матэрыял — то на стругальны станок, то на свідравальны, то ў кузню.

За чысцінёй сочыць кучаравы француз. Наш падмятайла па прафесіі тэатральны акцёр. З мятлой спраўляецца адмыслова. На прыстойным узроўні ўносіць у цэх і скрынкі з мінеральнай вадой. Асвяжальны напітак прадае асістэнтка майстра. Не дужа ветлівая, але і не асабліва настабурчаная. Дазваляе і нам пакарыстацца газіраванай пляшкай: фенігі не смярдзяць. Наогул нашы немцы, акрамя майго вар’ята, вядуць сябе прыстойна. Майстар зусім сімпатычны. Праходзячы міма нават прыязна гляне. А гакенкройцаносец! Ягоны намеснік часам бомкне нешта нечленараздзельнае, але ён на „скі”, павінен адхрышчвацца ад продкаў няправеднага ложа. Ну і ліха з ім.

Змагаючыся са шліфавальным аўтаматам, я спацеў. Выключаю спрэсаваную паветраную сілу, адкладаю набок інструмент, скідаю з замглёных вачэй ахоўныя акуляры. Пад будкай майстра стаяць маладыя хлопцы. Відаць, з нашага боку. З твараў — палякі, па вопратцы — месцічы. Падыходжу:

— З прыездам, землякі! Я з Белавежы.

— А мы з Гродна.

Зандзіруюць, як надоечы тармосілі мы латыша. На жаль, не мог я падбадзёрыць іх латышскім аптымізмам. Аднак навічкі павесялелі: чакалі горшага. Гэта былі: Вацэк Дзюрбэйка, Казік Паўлоўскі, Рысек Саганоўскі, Янэк Шуміцкі і Эдэк Грынцэвіч. Сыграныя. Вядома, з аднаго горада. Але дастроімся — аднагодкі. Такой жа думкі і „Бурык”. Калі мы, з першага транспарту, скончыўшы працу, вярталіся да млына, дагнаў нас на віядуку:

— Прыбавілася вас, — сказаў. — Дык бярыце свае манаткі і айда на Appelbaum Strasse.