Аляксея Грыцука любілі ўсе

Пра Аляксея (Алеся) Грыцука хацеў напісаць даўно. Хаця гэта вельмі добра зрабіў Вячаслаў Харужы ў 2000 годзе. У “Беларускім гістарычным зборніку” (№ 13) ён апублікаваў на польскай мове цікавы артыкул “Aleksy Hrycuk (1910-1976)”. І каб нешта дадаць новае пра нашага земляка, трэба было шукаць звесткі пра яго ў розных беларускіх эміграцыйных выданнях, шукаць тых людзей, якія яго ведалі і якія яшчэ жывуць, каб ад іх запісаць успаміны пра знакамітага беларуса з Беласточчыны.

Напісаў ліст у Таронта Раісе Жук-Грышкевіч. На днях атрымаў адказ. Спадарыня Раіса напісала: “Паважаны спадар Сяргей! Сёння атрымала Ваш ліст і адразу яго прачытала жонцы Алеся Грыцука – Вользе, якая жыве ў Кінгстан. Яна паведаміла, што “Бацькаўшчына” у Менску выдала ейную кнігу пра мужа Алеся Грыцука “Мы стваралі сваю Беларусь”. “Там , -- кажа, -- ўсё ёсць”, а таксама фотаздымкі. Яна Вам напіша. Дасылаю Вам свой артыкул на 30-я ўгодкі смерці Алеся Грыцука. Болей Вам нічога не змагу прыслаць, бо я цяжка хворая. Застаюся з найлепшымі пажаданнямі і пашанай – Раіса Жук-Грышкевіч. 18.07.2007”.

Праз пару дзён з Мінску наша слынная пісьменніца Вольга Іпатава перадала мне кнігу Вольгі Грыцук пра жыццё і дзейнасць Аляксея Грыцука, тую кнігу, пра якую мне згадала ў лісце Раіса Жук-Грышкевіч. Менавіта Вольга Іпатава была ўкладальніцай і літаратурным рэдактарам гэтага цікавага выдання.

Аляксей (Алесь) Грыцук нарадзіўся ў вёсцы Міхноўка Падляскага ваяводства на Беласточчыне ў 1910 годзе. У сям’і яго бацькоў было яшчэ тры браты і пяць сясцёр. Але Аляксею ўдалося скончыць Варшаўскі універсітэт.

Калі пачалася Другая сусветная вайна, прымаў удзел у абароне Варшавы, быў ранены, пасля трапіў у нямецкі палон. Адтуль уцёк і вярнуўся ў Ляўкова. Стаў кіраваць на Беласточчыне Школьным Інспектаратам. “Стаўшы акруговым школьным інспектарам Беластоцкай акругі, Аляксей Грыцук прысвяціў гэтай справе ўсю сваю энергію, нягледзячы на супраціў з боку польскіх настаўнікаў. Сярод паплечнікаў яго былі Хведар Ільяшэвіч, Уладзімір Тамашчык, які пазней стаў япіскапам Беларускай аўтакефальнай праваслаўнай царквы (БАПЦ) у Нью-Йорку Васілём”, -- згадвае ў кнізе Вольга Грыцук. У 1944 годзе Аляксей Грыцук выехаў на Захад, стаў асветным афіцэрам у Першым батальёне Беларускай Краёвай Абароны: выкладаў гісторыю для беларускіх вайскоўцаў. “Дарэчы, -- згадвае Вольга Грыцук, -- ягоны брат Коля таксама быў у Краёвай абароне, ён знік без вестак, будучы ў беларускім антыбальшавіцкім падполлі Родзькі-Гелды, і Аляксей вельмі цяжка перажываў гэтую страту”. Перад самым заканчэннем вайны спадар Грыцук трапіў у амерыканскі палон у Аўстрыі, але зноў адтуль уцёк і апынуўся ў Зальцбургу. Тут ён паспеў пазнаёміцца з украінскімі дзеячамі і наладзіў з імі супрацоўніцтва. А яны прынялі яго ў свае лагеры. Там ён аб’яднаў вакол сябе беларусаў і яны пачалі разам праводзіць сваё культурна-грамадскае жыццё. А таксама выдаваць часопіс “Пагоня” са старонкай “З беларускага жыцця”. “Пагоні” выйшла чатыры нумары, а “З беларускага жыцця” – 37 нумароў. Рэдагавалі іх Аляксей Грыцук, Алесь Салавей і Уладзімір Дудзіцкі.

У сваёй кнізе “Мы стваралі сваю Беларусь” Вольга Грыцук успамінае: “Быў Алесь мужны і бясстрашны чалавек, таму меў у лагеры вялікі аўтарытэт. Вось жа толькі адзін прыклад з тых часоў: у 1945-1946 гг., калі яшчэ не было ніякіх візаў на выезд з Аўстрыі ў іншыя краіны, ён хадзіў нелегальна цераз Альпы ў Нямеччыну, каб навязаць лучнасць з Радай БНР, якая ў той час знаходзілася ў Мюнхене. Кожны раз я моцна перажывала за яго, бо гэта было небяспечна і таму, што пераходзіць цераз гэтыя велічэзныя горы простаму чалавеку, не альпіністу, зусім няпроста, а яшчэ таму, што гэта было забаронена і наступствы маглі быць самыя цяжкія. Адтуль, з Нямеччыны, Алесь прыносіў розныя навіны і весткі аб адраджэнні беларускага жыцця, што для нас было вельмі важна”.

У студзені 1948 года Аляксей Грыцук выехаў у Канаду. Яго ўзялі ў гэтую краіну па кантракту, які трэба было адрабіць, працуючы год лесарубам. І Аляксей працаваў. Але разам з тым актыўна ўключыўся ў беларускія справы. У 1965-1967 і ў 1970-1972 гадах ён узначальваў Згуртаванне беларусаў Канады, шмат друкаваўся ў газеце “Беларускі эмігрант”. Дарэчы, у кнігу Вольгі Грыцук увайшлі артыкулы, эсэ, урыўкі з дысертацыі Аляксея Грыцука. Ён марыў абараніць доктарскую дысертацыю па жыцці і творчасці Максіма Багдановіча. У кнізе друкуюцца ўрыўкі з дысертацыі, абарона якой не адбылася. Назвы артыкулаў гучаць так : “Максім Багдановіч і станаўленне сучаснай беларускай літаратуры”, “Французскі сімвалізм і паэзія Максіма Багдановіча”.

Пра што яшчэ думаў тады і пісаў наш зямляк? Гартаю кнігу і чытаю ягоныя цікавыя матэрыялы, якія ён друкаваў у беларускім эміграцыйным друку. Гэта артыкулы пра Крэва, пра Гародню, пра Вялікае Княства Літоўскае, пра Цётку, якая “праклала далейшы шлях для развіцця беларускай літаратурнай мовы”, пра Францішка Скарыну, які “не толькі ўславіўся як першы друкар ва Ўсходняй Еўропе, але і як вялікі вучоны тагачаснасці. Ён быў наскрозь прасякнуты ідэямі гуманізму і пашыраў іх на сваёй Бацькаўшчыне Беларусі. Слава яго выйшла далёка па-за межы Беларусі”. Напісаў і пакінуў нашчадкам Аляксей Грыцук і сур’ёзнае даследаванне “Беларусь у Х-XII стагоддзях”. Даследаваў на эміграцыі наш зямляк і беларускі друк у Канадзе. Ён адзначае, што “на працягу дваццацігадовага існавання беларуская эміграцыя не стварыла вялікага спісу надрукаваных працаў, і для тлумачэння гэтага існуюць дзве прычыны. 1. Зусім нямногія з інтэлектуалаў абіраюць Канаду сталым месцам жыцця і 2. Вельмі абмежаваныя грашовыя рэсурсы”.

Сапраўды, Канада была не лепшым месцам для адукаваных эмігрантаў у 1948 годзе, асабліва для тых, хто меў гуманітарную адукацыю. Таму некаторыя з іх праз пэўны час эмігрыравалі ў ЗША. А тым, хто застаўся, давялося змагацца за працу, забываючы адукацыю і падрыхтоўку. Як згадваў Аляксей Грыцук, усведамляючы гэта, беларусы Канады звычайна злучалі свае намаганні з беларусамі ў ЗША.

Цікавым дакументам, які надрукаваны ў кнізе, з’яўляецца “Рэляцыя Алеся Грыцука, кіраўніка галоўнага Школьнага Інспектарату па Беластоцкай акрузе ў 1943-1944 гг.”. Дарэчы, яна друкавалася ў “Беларускім гістарычным зборніку”(рыхтаваў Вячаслаў Харужы) у 1999 годзе (№ 11). “Да 1943 года існавала на Беласточчыне прыблізна 20 школаў. 95 школаў пачало працу ў верасні 1943 года. У канцы траўня 1944 года канчала школьны год каля 115 школаў з 140 настаўнікамі. Галоўны Школьны Інспектарат не быў у сілах пакрыць усе запатрабаванні на адкрыццё новых школаў з прычыны браку людзей. Я не ведаю, якія раёны абнімае цяперашні Сакольскі павет, але там школы не было. Там справа пагоршылася, калі Міхась Васілёк перайшоў у партызаны. Адтуль была заява на школу ў 1944 годзе, але не было настаўніка”, -- згадвае Аляксей Грыцук.

Жывучы ў Канадзе, наш зямляк ведаў, апроч роднай мовы, рускую, нямецкую, польскую, украінскую, французскую і ангельскую. Аднойчы ў пошуках лепшай працы, ён прыехаў у горад Кінгстан, дзе ў мясцовым Квінс-універсітэце яму прапанавалі добрую працу. А ў 1966 годзе сюды ён перавёз усю сваю сям’ю. Працуючы ва універсітэце і маючы нядрэнны заробак, у 1970 годзе Грыцукі пабудавалі ў Кінгстане сабе новы дом і справілі наваселле. Хто толькі тут не пабываў! У іх гасцілі Жук-Грышкевічы, Вітаўт Тумаш, Наталля Арсеннева, Рагулі, Сурвіллы, Сажычы, Ганькі, Касцюкевічы, Пашкевічы, ды амаль усе прадстаўнікі беларускай эміграцыі ў Канадзе і ў ЗША.

З 1951 года Аляксей Грыцук быў то скарбнікам, то сябрам, а то і старшынёй сектару Рады БНР у Канадзе. Вельмі часта выступаў на розных навуковых канферэнцыях, сустрэчах, фестывалях, секцыях. Найперш гэтыя выступленні былі звязаныя з гісторыя Беларусі, яе знакамітымі людзьмі і датамі. Ён шмат з кім перапісваўся. Некаторыя пісьмы да Аляксея Грыцука і яго лісты апублікавныя ў кнізе. Гэта лісты ад Алеся Салаўя, Янкі Юхнаўца, Янкі Станкевіча, Міколы Абрамчыка, Сяргея Хмары, Янкі Запрудніка, Кастуся Мярляка і іншых беларускіх дзеячаў на эміграцыі.

Аляксей Грыцук пражыў 66 гадоў, яго не стала 30 траўня 1976 года. Кніга жонкі Вольгі Грыцук “Мы стваралі сваю Беларусь” – гэта спроба аднавіць памяць пра нашага слыннага суайчынніка. У кнізе надрукаваны і ўспаміны пра Аляксея Грыцука. Вось некаторыя вытрымкі з гэтых успамінаў. Івонка Сурвілла: “Алесь Грыцук ад самага пачатку выгнання ўзяўся за працу. Яшчэ ў Аўстрыі здабыў сабе і адначасна Беларусі мноства прыяцеляў. Атрымлівалася гэта ў яго лёгка. Вечная ўсмешка, ветлівасць, энтузіязм – прыцягвалі як магніт”. Яўген Кабатц: “Дзядзька Алёша – гэта выключная постаць у маёй памяці. Памятаю вакацыі 1943 года ў Нараўцы. Дзядзька Алёша быў спакойны, калі з’явіўся немец з планам ліквідацыі вёскі Плянта, да якой быў прыпісаны дзедаў двор. Дзядзька Алёша адразу растлумачыў немцу, што тэрыторыя, на якой знаходзіцца дом, гэта не вёска Плянта, а толькі пасёлак Плянта – гэта частка за чыгуначнымі пуцямі, што, на шчасце, была адзначана на карце. Немец скрупулёзна праверыў, развітаўся і сышоў, адчуваючы пад пахамі прыемныя формы бутэлек з самагонам”. Марыя Ганько: “ Аляксея любілі ўсе. Ён быў сапраўдным рухавіком усіх працэсаў, якія адбываліся ў самыя першыя гады ў Згуртаванні беларусаў Канады”. Барыс Аляксандрыў: “Аптымізм і ветлівасць, любоў да ўсяго прыгожага – былі прыкметнымі ўласцівасцямі гэтага вечнага эпікурэйца. Ад яго болей, чымся з кніжак, даведваліся мы пра непараўнаных паэтаў-рамантыкаў Максіма Багдановіча, Наталлю Арсенневу, Масея Сяднёва, Максіма Танка. Былі ў яго ўлюбёныя паэты і ўлюбёная паэзія, якую ён часта дэкламаваў”. Раіса Жук-Грышкевіч: “Алесь Грыцук – прыстойны, ветлівы, зраўнаважаны інтэлігент. Цяжка ўявіць сабе, каб ён калі каголечы не толькі скрыўдзіў, але нават каб зрабіў словам ці ўчынкам камусь прыкрасць... У грамадскім жыцці падчас гарачых дыскусій ён ніколі не падымаў голасу. Любіў Алесь прыгаство, і Бог надарыў яго прыгожай жонкай Вольгай і дачкой Юльянай”.

А Вольга Грыцук выдала кнігу пра свайго мужа, якога кахала, з якім пражыла ўсё жыццё. І нам застаецца толькі ёй падзякаваць за светлую памяць пра Аляксея Грыцука, які быў родам з Беласточчыны.

2007